Wat betekent rechtstatelijkheid? Onder meer dat ook de overheid aan het recht gebonden is. Rechtsstaat Nederland heeft een lange brief met uitnodiging gestuurd naar de Eerste en Tweede Kamer, de Raad van State, de Raad voor de Rechtspraak, het College voor de rechten van de mens, de ministers van Justitie en Veiligheid (J & V) en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), Vereniging van Nederlandse Gemeenten en interprovinciaal Overleg (iPO).

De uitnodiging betreft een gesprek over rechtstatelijkheid als evenwichtskunst.

Het afgelopen halfjaar heeft een groep betrokken mensen onder wie juristen, maar ook sociaal-wetenschappers en filosofen, professionals, burgers en belangenorganisaties gesprekken gevoerd over ontwikkelingen in de rechtsstaat. De voorlopige inzichten hieruit wil de groep nu in een open gesprek met geadresseerden onder de loep nemen. Onder de ondertekenaars van de brief bevindt zich ook stichting Beroepseer.

De brief is de moeite waard voor iedereen die zich interesseert voor de verhouding tussen burger en overheid.

Aanvang van de brief, verstuurd op 1 november 2021, luidt als volgt:

Spanning in rechtsstatelijke waarden

De idee van de rechtsstaat als middel tegen willekeurige machtsuitoefening door de overheid kent een lange geschiedenis. De kern ervan is zelfbinding van de overheid aan het recht: niet langer staat de macht boven de wet, maar is daaraan onderworpen. Grondrechten, legaliteit, machtenscheiding, democratie, verantwoording en waarden als universaliteit, rechtsgelijkheid, onpartijdigheid, objectiviteit, neutraliteit en dienstbaarheid zijn hiervoor essentieel. Ook responsiviteit, maatwerk en oplossen van problemen van burgers horen daar vanouds vanzelfsprekend bij. Dit zijn geen doelen op zich, maar zij dragen bij aan de rechtsstaatgedachte en de daarachter liggende menselijke waardigheid en algemene belangen, die ook gestalte hebben gekregen in de VN Duurzame Ontwikkelingsdoelen

Achter besluiten van overheidsorganen, en daarmee van hun medewerkers en bestuursrechters schuilen waardenafwegingen. Zo is het van belang dat vergelijkbare gevallen gelijk behandeld worden, maar ook dat verschillende gevallen ‘ongelijk’ behandeld worden op basis van de verschillen. Hiervoor wordt een beroep gedaan op het professionele oordeelsvermogen van ambtenaren en bestuursrechters. De waarden van gelijke behandeling en maatwerk laten zich vaak niet met elkaar verenigen, waardoor er een inherent spanningsveld ontstaat. Om dit belangrijke werk toch verantwoord te kunnen doen, vergt ‘rechtsstatelijke evenwichtskunst’: beide waarden moeten bij elke beslissing even zwaar blijven wegen. Het open gesprek aangaan met de betrokkenen en hun inbreng serieus nemen is hiervoor van groot belang.

Rechtsstatelijkheid betekent ook dat de overheid aan het recht gebonden is. Omdat algemene regels vaak te grofmazig zijn, kent bestuurswetgeving beoordelingsruimte. Hardheidsclausules en open normen als ‘eigen verantwoordelijkheid’ of ‘ruimtelijke onderbouwing’ geven de beslisser de nodige vrijheid om de regels in te vullen in individuele gevallen. Daarvoor gelden rechtsstatelijke beginselen, zoals het evenredigheidsbeginsel en het beginsel van fair play. Die beogen willekeurige machtsuitoefening, waaronder ongerechtvaardigde ongelijke behandeling (zoals discriminatie en favoritisme), te voorkomen. Maatwerkbeslissingen moeten aan de hand hiervan worden genomen, en dat betekent dat professionals ook betrokken moeten zijn bij burgers. De overheid moet zich minstens aan de wettelijke termijnen houden, en liefst zo snel mogelijk de burger duidelijkheid geven. Bij voorkeur wordt er geluisterd naar burgers voordat er een beslissing wordt genomen.

Speerpunten

De brief eindigt met vijf speerpunten die voor rechtsstatelijk Nederland van belang zijn. Ze zijn bedoeld ter bevordering van integer vakmanschap bij overheidsprofessionals en bestuurders. Het is immers zo dat ook zij als ieder mens bloot staan aan verleiding en vooringenomenheid. De vijf speerpunten kunnen helpen integer te blijven.

Lees de hele brief, met de namen van ondertekenaars, op Rechtsstaat Nederland: www.rechtsstaat-nederland.nl/uitnodiging/

Rechtsstaat Nederland is een initiatief van rechtswetenschappers, filosofen en sociaal-wetenschappers met doel het organiseren van online pluriforme sessies over responsiviteit en integriteit in het bestuursrecht. Het gaat om kennis en ervaringen met elkaar delen en het voeren van gesprekken. Meer info op: www.rechtsstaat-nederland.nl/

Afbeelding bovenaan: Infographic van de uitnodigingsbrief, gemaakt door Ilona van Opdorp-Van der Kooi en Aga Jachimowicz