Robots in de sociale zorg: de menselijke maat in gevaar

Kunnen robots medeleven en vriendelijkheid tonen en zien of iemand zich eenzaam, verdrietig, bang of depressief voelt? Kunnen ze zorgzaam zijn? In het rapport ‘Carebots’ and the care crisis van onderzoeker Karol Florek wordt aangetoond hoe technologie de ouderenzorg beïnvloedt en wat dat betekent voor het werk in de zorg.

We horen vaak beweren dat we aan de vooravond staan van een automatiseringsrevolutie die de ondersteuning en begeleiding van senioren drastisch zal veranderen. Technobedrijven zien de vergrijzing van de Europese bevolking als een gebied voor  robotica-onderzoek. Kijk maar eens naar de budgetten. Horizon, het vlaggenschip van het onderzoeksprogramma van de Europese Unie, draagt 1,3 miljard euro bij aan een publiek-privaat partnerschap dat zich richt op kunstmatige intelligentie, data en robotica. Daarnaast ondersteunt het projecten met betrekking tot robotica in de zorg.

Er is niets tegen het het aanpassen van de huiselijke omgeving om ouderen en mensen met een handicap te helpen zelfstandiger te leven. Technologieën voor ondersteunend wonen bestonden al eerder dan het digitale tijdperk. Vandaag de dag omvatten ze innovaties die variëren van mobiliteitshulpmiddelen via draagbare monitor-apparaten tot smart home-omgevingscontrolesystemen. Pogingen om zorgarbeid op de werkplek te automatiseren – vooral in instellingen met een hoge zorgbehoefte zoals verpleeghuizen – gaan evenwel over een andere zaak. Helaas hebben de verhalen uit de sector over de belofte van automatisering de neiging om twee zaken door elkaar te halen

De beloofde voordelen van zogenaamde carebots of zorgrobots worden meestal gezien als een ‘oplossing’ voor het aanhoudende tekort aan arbeidskrachten in de sector. Chronisch onderbetaald en onderbezet personeel ontbreekt het vaak aan de nodige tijd om persoonsgerichte zorg van hoge kwaliteit te leveren. Kunnen robots te hulp schieten, ‘arbeid besparen’ en tegelijkertijd de personeelskosten verlagen, en de druk op het overheidsbudget verminderen?

Redenen tot scepsis

Er zijn goede redenen om sceptisch te zijn over de nieuwste golf robotinnovatie. De sociale zorg zou al tientallen jaren aan de vooravond staan van een automatiseringsrevolutie. Dergelijk techno-optimisme is in werkelijkheid een symptoom van de zorgcrisis, die voortkomt uit de onderwaardering van werken in de zorg. Slechte arbeidsomstandigheden, een vergrijzende bevolking en dus de eeuwig groeiende kloof tussen de vraag naar zorg en het aanbod van geschoolde arbeidskrachten, gaan niet verdwijnen door arbeid te vervangen door machines.

Tot nu toe heeft robotica weinig invloed gehad op de zorg. Er zijn niet veel successen te melden. In Japan, waar de grootste investeringen zijn gedaan, zijn de resultaten niet echt overtuigend. In plaats van een algehele arbeidsbesparing hebben robots menselijke taken verplaatst van de zorg voor mensen naar het toezicht op machines – vaak tegen veel hogere kosten.

Robothuisdieren blijven de meest gebruikte robots in verpleeghuizen. Dit is al zo’n  vijftien jaar het geval, sinds de therapeutische robot Paro die lijkt op een zeehondje op de Europese markt verscheen. Gezelschapsdieren kunnen een geïsoleerd leven verlichten, stress verminderen en de levenskwaliteit van ouderen verbeteren. Maar klinische onderzoeken in Australië, Japan en Denemarken ontdekten geen verschil tussen Paro en ‘placebo Paro’ – tussen Paro als hij aan staat en een vergelijkbare knuffel. De nieuwigheidswaarde van een robotspeeltje kan de oorzaak van vreugde en opwinding zijn, en niet zozeer van de kwaliteit van de robot zelf.

Technologische innovatie in de zorgomgeving behoort tastbare voordelen op te leveren voor mensen die zorg nodig hebben en tegelijkertijd de druk op werknemers te verminderen. Hoewel zorgrobots voordelen kunnen bieden, dienen ze holistisch te worden beoordeeld op hun gevolgen voor de betrokken mensen, zowel werknemers als thuisbewoners: ethische overwegingen, verandering in de kwaliteit van zorg, verplaatsing van werk, verandering in functie, dynamiek op de werkplek en werktevredenheid.

Deskundigheid en professionals

Zorgprofessionals weten wat de effectiefste en nuttigste hulpmiddelen voor hun werk zijn ter verbetering van de kwaliteit van de zorg. Zij zouden als echte innovatie-experts degenen behoren te zijn die onderzoeksprioriteiten stellen, in plaats van dat anderen dat voor hen doen. Technologen hebben een beperkt begrip van wat werk in de zorg inhoudt. En het nastreven van winst onder het mom van kostenbesparing is inherent losgekoppeld van een waardering voor zorg.

De conclusie is dat alle technologische hulpmiddelen menselijk toezicht vereisen, ook al kunnen geavanceerde sensoren en AI-modellen data monitoren, noodsituaties detecteren en tijdig waarschuwen. Het welzijn, de autonomie en de waardigheid van ouderen en kwetsbare personen behoort centraal te staan bij het ontwerp en de implementatie van alle technologische innovaties. De nadruk behoort dus te liggen op het verbeteren en ondersteunen van mensgerichte zorgpraktijken binnen de langdurige zorgomgeving ten voordele van alle betrokkenen.

Robots in social care: the human touch at risk, door Samantha Howe en Karol Florek, Social Europe, 5 maart 2024: https://www.socialeurope.eu/robots-in-social-care-the-human-touch-at-risk

Sociaal Europe (SE) publiceert analyses en opiniestukken over de meest dringende politieke, economische en sociale kwesties van deze tijd. Sociaal Europe is onafhankelijk en zoekt leden: “We rekenen erop dat lezers die zich een bijdrage kunnen veroorloven, lid worden. Op die manier kan Social Europe vrij toegankelijk blijven voor veel meer lezers die baat hebben bij onze inhoud, maar zich geen lidmaatschap kunnen veroorloven”. Men kan lid worden voor € 4,75, € 9,50? of € 19,- per maand.

Dowloaden ‘Carebots’ and the care crisis, door Karol Florek, Report for EPSU, december 2023: https://beroepseer.nl
Het onderzoek is tot stand gekomen in opdracht van de European Federation of Public Service Unions (EPSU).

EPSU is de grootste federatie van de European Trade Union Confederation: ETUC – Europees Verbond van Vakverenigingen (EVV) en omvat acht miljoen werknemers in de openbare diensten van meer dan 250 vakbonden in heel Europa. EPSU organiseert werknemers in de energie-, water- en afvalsector, gezondheids- en sociale diensten en lokale, regionale en centrale overheden in alle Europese landen, inclusief de oostelijke buurlanden van de EU. www.epsu.org