De Dag van de Rechtspraak stond dit jaar in het teken van de rechter van de toekomst en de toekomst van de rechter. Honderden rechters, politici, opinie- en beleidsmakers kwamen op 28 september 2017 bijeen in Utrecht om te praten over maatschappelijke, technologische en juridische ontwikkelingen die de toekomst van de rechtsstaat bepalen.

Lord John Thomas

Eregast was Lord John Thomas, de hoogste rechter van Engeland en Wales. Tijdens de traditionele Rechtspraaklezing zei hij dat in tijden van populisme de rechterlijke macht als hoeder van de rechtsstaat het gevaar loopt gekleineerd te worden. Hij refereerde aan verschillende landen waar rechters onder vuur liggen: Turkije, Polen, de Verenigde Staten. Hij ging ook uitgebreid in op zijn eigen land. Toen rechters, waaronder Thomas, bepaalden dat er alleen een Brexit mogelijk was als het parlement daarmee instemde, maakte de krant The Daily Mail rechters uit voor ‘vijanden van het volk’. Lord Thomas uitte scherpe kritiek op het feit dat de minister van Justitie daartegen niet in het geweer kwam: “Had u ooit gedacht dat rechters in Engeland en Wales afgeschilderd zouden worden als vijanden van het volk, en dat de politiek zou nalaten hen te verdedigen?”, vroeg Lord Thomas  “Vijanden van het volk, een uitdrukking waar Robespierre, Lenin en andere dictators gek op waren”.

Het wordt tijd dat de rechterlijke macht zich wapent

Het wordt tijd dat de rechterlijke macht zich wapent om aanvallen op de rechtsstaat af te weren, vervolgde Lord Thomas. Om te beginnen moet de rechterlijke organisatie sterk worden geleid: “Dat zal op korte termijn niet erg populair zijn bij rechters, maar zonder een sterk leiderschap dat radicale veranderingen doorvoert, is de rechtspraak erg kwetsbaar voor ondermijning of marginalisering”. De ‘radicale verandering’ moet komen van de digitale revolutie. De leiding van de rechtelijke macht zou een rampzalige fout maken als het de digitalisering van de rechtspraak zou laten belemmeren door de oude manier van werken, ook omdat degenen die de rechtspraak willen ondermijnen, altijd een gewillig oor hebben gevonden bij mensen die geloven dat de rechtspraak langzaam, duur en inefficiënt is”.

In de strijd tegen uitholling van de rechtsstaat, moeten rechters hun uitspraken ook goed staven en dat volgens Lord Thomas doen in begrijpelijke taal. Zij behoren ook uit te leggen waarom de rechtspraak ertoe doet: “Rechters moeten een actieve rol spelen bij het opvoeden van jongeren en een proactieve mediastrategie hebben“.
Rechters moeten opkomen voor hun principes en altijd bereid zijn om te vechten voor hun onafhankelijkheid en voor de vrijheid waarop onze democratieën zijn gebaseerd, besloot Lord Thomas zijn Rechtspraaklezing: “Dat zal niet eenvoudig zijn als de andere staatsorganen de rechterlijke onafhankelijkheid niet verdedigen. Maar we zijn geen rechter geworden omdat we een rustig leventje wilden leiden. Misschien betalen we daarvoor een hoge prijs, maar met moed, onafhankelijkheid en cohesie zullen rechters de rechtsorde handhaven”.
Sinds 2006 wordt jaarlijks de Rechtspraaklezing uitgesproken. Ze zijn terug te lezen.op de site van Raad voor de Rechtspraak.

Een paar heel interessante enquêtes

Passerend publiek op de markt beantwoordt vragen over  de rechter en digitalisering

Van de Dag van de Rechtspraak is een verslag gemaakt in de vorm van een e-zine met links naar bijvoorbeeld video’s met mini-enquêtes. Een daarvan vraagt bezoekers naar hun visie op de toekomst van de rechter, een andere vraagt aan het winkelende publiek – mannen en vrouwen, jong en oud – op de markt van Utrecht en Rotterdam wat zij belangrijk vinden aan een rechter en hoe de rechter van de toekomst eruit ziet.

Antwoord van een jongeman: “Dat hij geen vooroordelen heeft, maar wel goede straffen uitdeelt”. Een oudere man: “Als iemand doodgereden wordt met een dronken kop, vind ik dat er zwaarder gestraft moet worden“.
Of: “Een ideale rechter is gewoon helemaal onafhankelijk”.
Een vrouw: “Ik hoop goed, maar ik twijfel er wel aan”.

De vraag of computers het werk van de rechter kunnen overnemen, werd beantwoord met:
– Dat kan helemaal niet mijnheer.
– Omdat inschatten iets is wat mensen doen en niet een robot.
– Ik vind het een enge gedachte. Ik vind dat de rechtspraak wat menselijks moet blijven en niet teveel geautomatiseerd moet worden.
– Een computer heeft geen empathisch vermogen.
– Ik denk dat de computer een hele koude berekening gaat maken.
– Als de computer de verzachtende omstandigheden mee kan nemen, dan zou ik zeggen, misschien wel.
– Ik vind niet dat het bij een computer hoort omdat je toch beslist over iemands leven.
– Voor lichte vergrijpen is dat wel een stuk beter, voor zware vergrijpen waar menselijk leed aan te pas komt, niet.
– We kunnen wel overal machines zetten, maar ja wat moet er met het volk gebeuren dan?
– Eigenlijk kan het straks in een achterkamertje, gewoon allemaal de dingen bij elkaar zoeken, op de toets drukken, daar is je straf. Bonjour.
– Hij moet wel oordelen vanuit zijn hart vind ik.

Dus niet vanuit zijn chip?

– Nee, absoluut niet nee, vanuit zijn hart, hij moet menselijk blijven.

Aan de bezoekende rechters van de Dag van de Rechtspraak werd ook gevraagd wat zij vonden van digitalisering en hun antwoorden luidden:
– Ik heb gehoord dat we voort moeten maken met digitalisering van onze werkprocessen
– Ik vind het wel leuk om erover na te denken, om met name te kijken wat die robotisering voor ons werk kan gaan betekenen.
– Het zou onnozel zijn om je niet te realiseren dat de advocaten zullen aankomen met (…) dingen die hun helpen. Moeten wij dus ook doen
– Ik denk dus bijvoorbeeld aan uitrekenen van proceskosten. Dat doen we nog steeds handmatig. Laten we dat lekker een robot doen in de toekomst.
– In alimentatiezaken moet er sowieso gerekend worden. Ik denk dat je best met wat hulp van computers of rekenprogramma’s een eind kunt komen.
– Je houdt tijd over om echt na te denken over de dingen die ertoe doen.
– Maar je moet altijd een menselijke toets houden, denk ik.
– Robots kunnen niet echt de emoties lezen van mensen.
– Je komt niet de rechtszaal binnen en daar zit een robotrechter. Daar geloof ik niet in.
– Rechters moeten soms afwijken van de regels die er zijn. Een goede rechter kan dat. En de vraag is of een robot dat kan.
– Ik denk dat ie overal te pas kan komen op onderdelen, maar dat in alle zaken waarin het er echt toe doet, dat gaat hij niet beslissen. Dat gaan wij beslissen.

Vertrouwen in rechtspraak toegenomen door digitaal procederen

Frits Bakker, voorzitter van de Raad voor de Rechtspraak zei in zijn toespraak dat techniek de rechtspraak in staat gaat stellen onderscheid te maken tussen zaken die veel tijd en aandacht van de rechter nodig hebben, en de zaken waarbij dat veel minder of zelfs niet geldt. Hierdoor krijgen rechters de tijd en ruimte om, als dat nodig is, méér te doen dan alleen een juridisch juist oordeel vellen. Betrokkenen en maatschappij zijn immers gebaat bij duurzame oplossingen: “Als de rechterlijke beslissing draait om de inhoudelijke beoordeling van feiten en conflict, wil de burger dat hij gezien en gehoord wordt. Dat is hard nodig. En als de rechterlijke beslissing een routinematige beslissing is, wil de burger snel, efficiënt en goedkoop door het proces worden geleid”.

De Zuid-Koreaanse rechter Jiyoung Lee

Het blijkt dat in Zuid-Korea digitaal procederen een dagelijks verschijnsel is. Daar weten de rechters inmiddels niet beter.Jiyoung Lee, rechter in het Zuid-Koreaanse arrondissement Suwon, vertelde dat het vertrouwen in de rechtspraak is toegenomen: “Snelheid gaat niet ten koste van de kwaliteit. We kunnen ons nu juist veel beter richten op de waardevolle en inhoudelijke zaken”.
Waarom Zuid-Korea vooruitloopt bij de digitalisering van de rechtspraak? Rechter Jiyoung Lee verklaart: “Van de 51 miljoen inwoners, woont 92 procent in stedelijk gebied. We zijn een van de meest bekabelde landen van de wereld. Het internet is snel en goedkoop”. De tweede reden is de druk vanuit bevolking, aldus Jiyoung Lee. “Mensen konden op het internet op zoek naar de rechten die ze hadden of zouden moeten hebben, en begonnen die op te eisen. Door te digitaliseren konden we tegemoetkomen aan de roep uit de samenleving om betere toegang tot en transparantie van de gerechtelijke procedures”.

De vraag Kan de computer op de stoel van de rechter zitten? werd opgepakt door het bedrijf LexIQ dat een test heeft gedaan om die vraag te beantwoorden. Er werden twee zaken voorgelegd: een arbeidszaak waar een financieel directeur de ontbinding van zijn arbeidsovereenkomst aanvecht en een verkeerszaak waarbij een man een rotonde niet rechtsom maar linksom nam. Kijk op de video of het oordeel van de computer anders is dan dat van de rechter: https://vimeo.com/236890362/a7b9c0619b

Ex-NAVO-baas Jaap de Hoop Scheffer was er ook

Een ander onderwerp op de Dag van de Rechtspraak betrof de kwestie: Hoe los je een probleem op als er geen rechter is? met oud-minister en ex-NAVO-baas Jaap de Hoop Scheffer over het berechten van de MH-17 verdachten in Nederland. Hij noemde dat ‘een groot risico’.
Een interessante kwestie waar ook aandacht aan werd besteed was de vraag of rechters altijd de feiten voor zich laten spreken en op grond daarvan beslissingen nemen? Dave van Toor, als psycholoog verbonden aan de Universiteit van Bielefeld, deelde in zijn workshop enkele speldenprikken uit die uitnodigen tot nadenken.

Rechtspraaklezing van Lord Thomas: ‘Rechtspraak gekleineerd als hoeder rechtsstaat’: www.rechtspraak.nl en www.rechtspraak.nl/Engels
Video met enquête rechters: https://vimeo.com/236880058/410782b784
Video met enquête winkelend publiek: https://vimeo.com/236869757/f7c614aeca

E-zine met samenvattingen
en links naar verslagen en video’s
van de Dag van de Rechtspraak:
http://dagvanderechtspraak.nl