Guido Rijnja over een ‘open overheid’

Guido Rijnja is communicatieadviseur bij de Rijksvoorlichtingsdienst. Hij liet zich interviewen voor Open overheid^*), een in januari 2015 gestarte website waarop ambtenaren vertellen waarom zij een open overheid belangrijk vinden. In 2012 promoveerde Rijnja op onderzoek naar de ambtelijke omgang met publiek tegenspel. Titel van zijn proefschrift Genieten van weerstand.
Op de vraag wanneer hij het belang van een open overheid inzag, antwoordt Rijnja:

“Dat was kort geleden, eind mei, bij het afscheid van Saskia Stuiveling als president van de Algemene Rekenkamer. Zij koos Open Data als thema van haar afscheid. Eerst dacht ik: wat heeft de Algemene Rekenkamer nu met Open Data te maken? De Algemene Rekenkamer is toch die club die kijkt of de overheid zijn doelen heeft gehaald en daarbij gehandeld heeft volgens belangrijke maatstaven zoals efficiëntie en effectiviteit? Maar het werd op slag duidelijk: waarom zouden we het toezien op de overheid beperken tot achteraf analyseren en oordelen? Het gaat erom dat mensen die het aangaat tijdens de rit kunnen zien hoe het gaat. Dus niet louter ex post (achteraf) of ex ante (vooraf) helder aftekenen waar je voor staat, maar werkendeweg – ex durante – boter bij de vis leveren”.

Beter presterende overheid

“De boodschap van Stuiveling was eigenlijk dat het niet zoveel zin heeft om achteraf te kijken. Dat is de teleurstelling organiseren. De overheid haalt vaak sowieso zijn doelen niet. En dat is niet zo verwonderend, want de overheid pakt iets op dat vrije krachten in de samenleving zelf niet gedaan kregen. Dan is vooral het proces relevant: hoe slaag je erin mensen en middelen te bewegen. Dus stel nu dat mensen te allen tijde via Open Data kunnen zien hoe het staat met de plannen en realisatie, dan kunnen zíj daar op doorvragen. Zo kunnen niet alleen de toezichthouders, bestuurders, parlement en de Algemene Rekenkamer tussentijds controleren of het nog wel goed gaat, maar ook inwoners en bedrijven kunnen dat doen, de zogeheten armchair auditors. Voor al deze partijen is het dus interessant en voordelig om vanuit openheid te kunnen handelen. Als we zó openheid in de overheidsprocessen inbakken, dan leidt dat uiteindelijk tot een beter presterende overheid”.

Wat betekent dat inzicht voor jou?
“De kracht van openheid raakt heel sterk aan iets dat ik in mijn vakgebied van de communicatie ook ervaar, namelijk dat we als overheid zeg maar van culture heel sterk intern gericht zijn en dat het loont om dat te doorbreken. Dus stoppen met binnenshuis heel hard werken aan een wet, beleid of ander product met vervolgens aan het eind van het proces de vraag bij de communicatieafdeling neerleggen: zeg Tom Poes, hoe presenteer ik dit positief/leuk/lollig/beeldend? De afgelopen jaren leerden we eerst om het proces interactief te maken, dus met andere partijen erbij, maar dan is het nog steeds een intern fabricaat met communicatie achteraf. Daarbij horen woorden als uitleggen, uitgeven – zucht, uitrollen is de ergste – en burgers dus in de rol van een consument, een afnemer… Het grote inzicht van het huidige tijdgewricht is: als je eerst je in het netwerk begeeft, dat analyseert op intenties, belangen en dieperliggende waarden, creëer je een nieuwe ruimte: in plaats van beleid te communiceren, communiceert het beleid.

De overheid moet aansluiten op de maatschappij en niet andersom. Je kunt alleen goed aansluiten als je al met andere partijen te maken hebt. En je hebt alleen met andere partijen te maken als je al in openheid met elkaar communiceert, echte samenwerkingsverbanden hebt, dus geen inspraakavonden voor de goede sier. Het begrip overheid dekt de lading niet geheel, misschien is tussenheid wel een goed alternatief. Hoe dan ook betekent dit voor communicatiemensen dat ze honderdtachtig graden aan het draaien zijn. Dus van de roeptoeters en de ‘beleidsreparatie’ achteraf naar de toerusters van de organisatie om communicatief te sturen gedurende het gehele beleidsproces. Dat betekent ook dat op het vlak van communicatie geschoolde mensen overal collega’s in de organisatie leren om de context waarin een opgave zich voordoet te verstaan, dat wat ze voor weerstand houden te benutten en daar in alle openheid van te genieten”.

Rijnja komt met een voorbeeld van hoe slechte communicatie tussen de Haagse gemeente en de bevolking over een plan bomen te kappen voor de aanleg van parkeerplaatsen tenslotte uitmondde in een denktank van inwoners die met een voor iedereen aanvaardbare oplossing van het parkeerprobleem kwamen, zonder bomenkap.

Open huis

Tot slot vertelt Rijnja dat hij al een tijdje rondloopt met het idee van een Open huis: “Je kunt de deuren van alle overheidsgebouwen een dag open zetten, maar je kunt ook zeggen, we zijn er een dag niet, we vergaderen in het park, in het winkelcentrum, roept u maar. Allemaal met een Ikeatafeltje onder de arm het land in. Dan zijn de ambtenaren ‘van’ de staat die dag ook ‘van’ de straat. Ik zie de t-shirts al voor me: ‘Wij zijn van de straat’”

Lees het hele interview met Guido Rijnja: “Een Open Overheid is een aanraakbare overheid”, interview met Guido Rijnja, Open overheid, 21 augustus 2015: http://www.open-overheid.nl/interview/guido-rijnja/ (Niet meer beschikbaar)

^*) Nederland heeft zich aangesloten bij het internationale Open Government Partnership (OGP), een wereldwijd initiatief om overheden beter te laten functioneren door openheid. Dat betekent meer transparantie over overheidsactiviteiten, open staan voor initiatieven uit de samenleving, verantwoording afleggen en het inzetten van innovatieve technologieën. Alle deelnemers aan het Open Government Partnership schrijven een visie en een actieplan. De Nederlandse overheid heeft de visie Open Overheid en het eerste Actieplan Open Overheid in 2013 gepubliceerd. Op dit moment werkt het ministerie van Binnenlandse Zaken aan het nieuwe Actieplan voor de periode 2016-2017.
Het Expertisepunt Open Overheid is gevestigd bij stichting ICTU – voor ITC en overheid – en werkt in opdracht van de directie Burgerschap en Informatiebeleid van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Het Expertisepunt werkt nauw samen met het team Open Overheid van het ministerie van BZK.

Actieplan Open overheid, september 2013: www.noraonline.nl

Visie Open overheid, september 2013: www.rijksoverheid.nl

Genieten van weerstand, door Guido Rijnja, 2012: www.genietenvanweerstand.nl

U P D A T E

EHBD: Eerste Hulp Bij Doorhebben, door Nicole van Rooij, Magazines Rijksoverheid, 16 februari 2023: https://magazines.rijksoverheid.nl/vws/vwsdia/2023/02/blikveld-guido-rijnja

Dilemmalogica, Dienst Publiek & communicatie: www.communicatierijk.nl/vakkennis/dilemmalogica