De menselijke maat is zoveel meer dan maatwerk

In de Troelstrazaal van de Tweede Kamer vindt op woensdag 23 november 2022 een rondetafelgesprek plaats over de ‘menselijke maat’. De Tweede Kamercommissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) gevraagd om deel te nemen aan het rondetafelgesprek. Op basis van inzichten uit het WRR-rapport Weten is nog geen doen beargumenteren Mark Bovens en Anne-Greet Keizer in een zg. ‘position paper’ dat de menselijke maat zoveel meer is dan maatwerk. Mark Bovens is hoogleraar bestuurskunde aan de Universiteit Utrecht en Raadslid WRR; Anne-Greet Keizer is senior wetenschappelijk medewerker bij de WRR en projectcoördinator van het rapport Weten is nog geen doen.

Kernboodschap: De menselijke maat is zoveel meer dan maatwerk

“De overheid moet meer rekening houden met de menselijke maat in het maken en uitvoeren van beleid. Zoals het onderwerp van dit rondetafelgesprek illustreert, is dit tegenwoordig het uitgangspunt voor het denken over de verhouding overheid en burger. Dat is heel goed nieuws. Het minder goede nieuws is dat we zien dat ‘rekening houden met de menselijke maat’ in dit denken soms wordt verengd tot het leveren van maatwerk in de uitvoering.
Uw commissie stelt terecht de vraag hoe we kunnen zorgen dat de praktijk van dienstverlening ruimte krijgt voor maatwerk. Een belangrijke voorwaarde daarvoor is capaciteit om burgers met problemen daadwerkelijk te helpen. Dat kan alleen als de groep burgers die hier aanspraak op kan maken niet te groot is.

Verenging tot maatwerk

In het regeerakkoord wordt de menselijke maat als volgt uitgelegd: ‘In de uitvoering moet ruimte zijn om af te wijken als de gevolgen voor mensen onevenredig groot zijn. Waar mogelijk krijgen professionals in de uitvoering meer beslisruimte. We nemen daarvoor hardheidsclausules op in de wet’. Rijksbreed zijn departementen bezig met hardvochtigheidsonderzoeken, komt er een aanpassing van de AWB om maatwerk te bevorderen en wordt er gekeken of er meer hardheidsclausules moeten komen. De landsadvocaat heeft zelfs een AWB-toolbox ontwikkelt voor hoe je maatwerk kunt leveren, bijvoorbeeld door burgers de kans te geven om achteraf fouten te herstellen.

Waarom is deze verenging minder goed nieuws? Omdat maatwerk slechts een ultimum remedium is voor als er bijzondere omstandigheden zijn of als er sprake is van extreme hardheid. Maatwerk is een klassiek onderwerp voor rechtsfilosofische bespiegelingen, bestuursrechtelijke nuances en voor een verdere verfijning van de AWB, maar het biedt geen soelaas aan grote groepen burgers die in de knel zitten, of aan uitvoeringsorganisaties die al die burgers willen helpen. Maatwerk is bedoeld om Einzelfallgerechtigkeit te bieden – om recht te doen aan bijzondere gevallen of wanneer lex dura, sed lex, regels zijn regels, geen bevredigend antwoord is. Ook omdat wet- en regelgeving nu eenmaal onmogelijk alle situaties en omstandigheden van individuele burgers kan voorzien en regelen.

Maatwerk is een kwestie van beschaving, maar bij grote uitvoeringsorganisaties is het niet de oplossing voor een meer humane behandeling van burgers. Het is prachtig als je fouten achteraf kunt herstellen of als je in bezwaar kunt aanvoeren dat er sprake is van bijzondere omstandigheden. Maar om maatwerk te laten werken is het belangrijk dat wetgeving en uitvoering zo worden ingericht dat burgers zo min mogelijk fouten kunnen maken. We illustreren ons pleidooi graag aan de hand van twee voorbeelden”.

Lees verder over de voorbeelden – Kinderopvangtoeslag en UWV –  in het ‘position paper’ WRR-bijdrage Commissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid, WRR, 17 november 2022: www.wrr.nl/publicaties/publicaties/2022/11/17/wrr-bijdrage-commissie-voor-sociale-zaken-en-werkgelegenheid

Meer info over Rondetafelgesprek Menselijke maat, Tweede Kamer, 23 november 2022, van 10.00 – 13.00 uur: www.tweedekamer.nl/debat_en_vergadering/commissievergaderingen/details?id=2022A07761
Met de experts: Dhr. A.J. Kruiter, Instituut voor Publieke Waarden; Dhr. J.R. Lunsing, Bestuurskundig onderzoeker; Mw. A.G. Keizer, Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid; Dhr. A. Bosman, voorzitter tijdelijke commissie Uitvoeringsorganisaties.