Er is iets aan de hand in Nederland. Onze rechtsorde is te complex en onoverzichtelijk geworden. Respect voor rechten van mensen schiet tekort. De Nederlandse rechtsstaat staat daarom onder druk. De perikelen rond de gaswinning in Groningen en het recht op bad-bed-brood voor uitgeprocedeerde asielzoekers zijn actuele voorbeelden. Het gaat niet om incidenten: er is sprake van systeemfalen.

Voormalig Nationale Ombudsman Alex Brenninkmeijer werd per 1 juli 2014 benoemd tot faculteitshoogleraar in de faculteit Recht, economie, bestuur en organisatie aan de Universiteit van Utrecht. Zijn vakgebied is ‘Institutionele aspecten van de rechtsstaat’. Op 20 april 2015 hield hij zijn oratie met de titel: Stresstest rechtsstaat Nederland.

In zijn oratie maakt Brenninkmeijer gebruik van een stresstest (zoals voor banken) als methode om te beoordelen of de rechtsstaat in Nederland – onder ongunstige omstandigheden – standhoudt of niet. Deze methode past hij systematisch toe op concrete onderwerpen, zoals de sanctiewet sociale zekerheid – door Brenninkmeijer ooit bestempeld als ‘doorgeslagen antimisbruikwetgeving’ -, het alcoholslot, de gaswinning Groningen, de bad-bed-brood-discussie, de organisatie en financiering van de rechtspraak en de te beperkte toetsing door de bestuursrechter.

Nederland faalt in de stresstest

De analyse aan de hand van bovenstaande kwesties leidt Brenninkmeijer tot de conclusie dat Nederland faalt in deze stresstest. Kernprobleem is dat in het functioneren van ons huidige democratische systeem onvoldoende waarborgen zijn voor de bescherming van rechtsstatelijke waarden. Bij wetgeving, uitvoering én rechtspraak zijn belangrijke rechtsstatelijke gebreken zichtbaar. Onze democratie functioneert zwak, onder andere zichtbaar in de geringe interesse van de kiezer voor partijpolitiek, de groeiende politieke versplintering met moeizame coalitievorming als gevolg en de rol van de Eerste Kamer. Daarom kan onze democratie stevige rechtsstatelijke waarborgen niet aan en kiest vervolgens voor het verzwakken van die waarborgen.
Brenninkmeijer sloot zijn oratie af met voorstellen ter versterking van de rechtsstaat, zodat Nederland wel de stresstest kan doorstaan: “Voer de constitutionele toetsing in en schaf de Eerste Kamer af. De rol van de Eerste Kamer wordt toch steeds onduidelijker”.

“Nederland wordt in Europa een buitenbeentje genoemd, vanwege het ontbreken van een constitutioneel toetsingsrecht – het mogen toetsen van wetten aan de Grondwet”, staat er in een verslag van de oratie van Brenninkmeijer op de site voor juristen, Mr. Online: “Begin 2015 werd een initiatief-wetsvoorstel hiertoe nog afgeschoten. Brenninkmeijer kan hier weinig waardering voor vinden. ‘Als je wetten niet aan de Grondwet mag toetsen, en je ziet daarnaast dat er maar zelden een rechtszaak over de Grondwet zelf gaat, dan is onze Grondwet dus zo dood als een pier’.”

Politieke opportuniteit

Brenninkmeijer waarschuwt, aldus het verslag op Mr. Online, voor het zogenoemde primaat van de politiek: “In Nederland gaat – zo zeggen politici – de politiek voor, terwijl het begrip democratische rechtsstaat toch echt uit twee woorden bestaat. Er moet een dynamisch evenwicht tussen de twee zijn. Natuurlijk is de democratie belangrijk, maar ook de grenzen van de rechtsstaat moeten altijd in acht worden genomen”.

Als voorbeeld van het primaat van de politiek noemt Brenninkmeijer ‘politieke opportuniteit’. “Veel wetgeving vindt zijn oorsprong direct in regeerakkoorden. Via positieve uitruil weet een van de regeringspartijen zich te verzekeren van een meerderheid in de Tweede Kamer. Politieke opportuniteit heeft dan bepaald of een wetsvoorstel een meerderheid van 50% plus één stem behaalde”.

Ook heerst volgens Brenninkmeijer in Nederland politieke onwetendheid: “Veel politici begrijpen de constitutionele verhoudingen niet. Ze weten niet wat een democratie echt betekent, namelijk méér dan 50% plus één. Daarnaast merk ik dat wetten zo complex zijn dat politici de inhoud niet goed begrijpen. In mijn tijd als Nationale Ombudsman bleek dat uit onderzoek onder deskundigen”.

Lees het hele verslag van de oratie van Brenninkmeijer op Mr. Online: Brenninkmeijer: “Grondwet zo dood als een pier”, 21 april 2015: www.mr-online.nl

Persbericht over de oratie: Faalt Nederland in stresstest? Universiteit van Utrecht, 15 april 2015: www.uu.nl

Prof. dr. Alex Brenninkmeijer is lid van de Europese Rekenkamer en faculteitshoogleraar bij de faculteit Recht, economie, bestuur en organisatie. Tevens is hij betrokken bij het onderzoek binnen één van de strategische thema´s van de universiteit: Instituties van een open samenleving.
Van 2005 tot 2014 was Brenninkmeijer de Nationale ombudsman.