Overheid moet verplicht worden meer informatie te geven

Alweer lezen we dat journalisten van Trouw en RTL door middel van een Woo-verzoek^*) documenten heeft gekregen over de kinderopvangtoeslagenaffaire. De Belastingdienst was al in 2017 tot aan de hoogste ambtenaar op de hoogte en meer bezig met de vraag of er excuses moesten komen dan met oplossen van het probleem. Met recht verzuchten kamerleden Omtzigt en Leijten in Nieuwsuur dat de democratie en rechtsstaat in het geding zijn: hoe kunnen zij hun werk doen zonder alle relevante stukken en informatie?

Deze vraag houdt mij in mijn werk vaak bezig. Volgens tot op heden geldende jurisprudentie van de Raad van State moet een informatieverzoeker zelf met bewijs van een onvolledig besluit komen. Pas dan verlangt de rechter een professionele ‘zoekslag’ door middel van e-discovery. Tot die tijd kan de overheid volstaan met: ‘wij hebben navraag gedaan bij de betrokken afdeling’. Vaak handelen ambtenaren die op het dossier zitten zelf  Woo-verzoeken daarover af. De verleiding om eerst een schifting te maken is dan wel erg groot.

Als een kleuter

Hoe graag ik de overheid ook wil geloven, uit ervaring blijkt dat dat niet op voorhand kan. Gaat alles goed, dan krijg je vanzelf informatie. De Woo is pas nodig als er iets loos is, bijvoorbeeld na een tip aan een journalist. En dan reageren professionals net als iedereen: als een kleuter die met zijn snoet vol chocola ontkent dat hij in de snoeppot heeft gezeten. In organisaties versterkt dit gedrag. We hoeven geen excuses aan te bieden, toch? Stel je voor dat er een olievlek ontstaat! Zelden zijn er leiders – zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek naar welke personen worden aangetrokken tot macht en wat macht met mensen doet – gewetensvol genoeg om de storm tegemoet te treden.

Om die reden moet de Raad van State ‘om’: de overheid moet altijd met een onafhankelijk rapport onderbouwen hoe op grond van een Woo-verzoek een zoekslag is uitgevoerd. Hierin staat door wie, waar (in welke systemen) en op welke wijze is gezocht. Ook belangrijk is dat de Wet op de parlementaire enquêtecommissie wordt uitgebreid met de bevoegdheid om niet alleen ‘plaatsen te betreden’ – wat heb je daaraan, jaren na dato? – en inlichtingen te vorderen – die men in de toeslagenaffaire duidelijk niet kreeg – maar om zichzelf toegang te verschaffen tot alle gegevens. Instanties als de Onderzoeksraad voor veiligheid hebben deze, net als toezichthouders, wel. Of de Nationale ombudsman en het Huis voor klokkenluiders deze hebben, is niet duidelijk. Maar in de praktijk doen zij er veel te weinig mee.

Meer bevoegdheden voor parlementaire enquêtecommissie

In elk geval heeft de Nationale ombudsman volgens zijn rapport over de toeslagenouders uit 2017 slechts gebruik gemaakt van door een advocaat aangedragen informatie. Dat leverde al een stevig rapport en veel gejuich van burgers op, maar die informatie had aanleiding moeten zijn om al in 2017 ‘door te pakken’: ter plaatse gaan en systemen overhoop halen. De Autoriteit Persoonsgegevens deed dat in 2019 wel, hoewel op twee dagen inzage verkrijgen in systemen ook niet voldoende was. Deze week kwam Trouw met stukken die de AP ook had moeten zien. Hebben onze waakhonden wel genoeg specialisten in huis hiervoor?

Het beeld dat hieruit naar voren komt is dat van een overheid – wetgevend, uitvoerend, toezichthoudend en rechtsprekend – die niet voldoende tanden heeft en die ook nog eens niet genoeg laat zien. Nog steeds heerst er een polderachtige cultuur van elkaar kennen en (daarom) vertrouwen. Dat is mooi, maar niet professioneel. In elk geval moet de parlementaire enquêtecommissie snel meer bevoegdheden krijgen om niet langer afhankelijk te zijn van de goedwillendheid van ministeries.

Caroline Raat

mr.dr. Caroline Raat is specialist open overheid, behoorlijk bestuur en integriteit en initiator van Rechtsstaat Nederland, www.rechtsstaat-nederland.nl

Noot
^*) Woo-verzoek: Wet open overheid. De Wet open overheid geldt sinds 1 mei 2022. Deze wet vervangt de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). Een verzoek om overheidsinformatie op te vragen heet nu een Woo-verzoek in plaats van een Wob-verzoek.   https://www.rijksoverheid.nl/wetten-en-regelingen/productbeschrijvingen/opvragen-overheidsinformatie-woo-verzoek

Foto bovenaan is van Paul Brennan