Opheffen betaalmuur wetenschappelijke publicaties nog niet zo eenvoudig

Vorig jaar pleitte een groep Europese wetenschapsfinanciers dat iedereen vanaf 1 januari 2020 vrije toegang krijgt tot wetenschappelijke publicaties. Om dat mogelijk te maken zouden uitgevers hun betaalmuur voor wetenschappelijke artikelen moeten afbreken.

Jeroen Piersma en Ilse Zeemeijer schrijven in Het Financieele Dagblad (FD) dat onderhandelingen om open access mogelijk te maken stroef verlopen. Open access leidt tot veel discussie, maar is vooralsnog niet de beloofde revolutie die de markt van uitgevers radicaal gaat veranderen.
De macht van een uitgever als Elsevier bijvoorbeeld is niet zomaar gebroken. Maar ook academici blijken verdeeld.

Beleggers maken zich zorgen

Toen eerder dit jaar de Universiteit van Californië de onderhandelingen met Elsevier over een nieuw miljoenencontract voor wetenschappelijke tijdschriften afbrak, zakte de koers van moederbedrijf Relx met ruim 7%. Beleggers schrokken van deze tegenvaller voor ’s werelds grootste wetenschappelijke uitgever.

De koers herstelde zich snel, maar de dip was toch een signaal dat beleggers zich zorgen maken. De roep om vrije toegang tot wetenschappelijke publicaties – open access – klinkt de afgelopen jaren steeds luider. Wetenschappers klagen dat onderzoek dat gefinancierd is met belastinggeld achter betaalmuren van grote uitgevers zoals Springer en Elsevier staat. Zij verdienen hun geld met de verkoop van dure abonnementen

Voorstanders van open access willen het verdienmodel van uitgevers veranderen. Bij open access betaalt de wetenschapper of zijn financier vooraf een bedrag aan de uitgever voor het publiceren. Na deze ‘article processing fee’ is het artikel voor iedereen toegankelijk. Een abonnement is dan niet meer nodig.

De onderhandelingen in Californië laten zien dat uitgevers niet zomaar overstag gaan. Ook de onderhandelingen tussen Elsevier en de koepel van 14 Nederlandse universiteiten, de VSNU, over een nieuw contract verlopen stroef.
Dit alles vergt tijd omdat het gaat om gesprekken “die verder strekken dan alleen toegang tot wetenschappelijke inhoud”, aldus een woordvoerder van Elsevier.
Op de achtergrond speelt mee dat de grote Europese wetenschapsfinanciers – waaronder de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) – vorig jaar met elkaar hebben afgesproken dat vanaf 2020 al het door hen gefinancierde onderzoek 100% open acces moet zijn. Inmiddels is de deadline voor dit zogenoemde Plan S^*) uitgesteld naar 2021.

Positie te danken aan publicaties

Ook academici zijn verdeeld. Dat komt, aldus Het Financieele Dagblad, omdat veel prominente wetenschappers hun positie te danken hebben aan publicaties in de veel geciteerde prestigieuze tijdschriften van grote uitgevers, oftewel titels met een hoge ‘impactfactor’. Zij vrezen dat Plan S ten koste gaat van hun carrière.

“Wij houden onszelf gevangen in het systeem van tijdschriften met een hoge impactfactor”, zegt voorzitter Stan Gielen van NWO tegen het FD: “Daarom vinden wij dat er een ander systeem moet komen voor het waarderen van onderzoekers en hun werk. Zolang dat er niet is, blijven wetenschappers kicken op die tijdschriften”.

Voor analisten is de conclusie helder: open access leidt voorlopig niet tot een revolutie op de uitgeversmarkt. Daarvoor zijn universiteiten te klein en is de afhankelijkheid van grote uitgevers te groot, aldus analist Konrad Zomer van ABN Amro. “Universiteiten kunnen niet om Elsevier heen”.

Lees het hele artikel Universiteiten trekken ten strijde tegen betaalmuur uitgevers, door Jeroen Piersma en Ilse Zeemeijer, Het Financieele Dagblad, 25 juli 2019: https://fd.nl

^Noot
Plan S is een initiatief voor het stimuleren van open access publiceren. Het plan is gepubliceerd in september 2018 en in mei 2019 aangepast. Het initiatief wordt gesteund door een internationaal consortium van onderzoeksfinanciers: cOAlition S. Plan S vereist dat wetenschappelijke publicaties die gefinancierd worden door deelnemende organisaties, waaronder NWO en ZonMw, vanaf 2021 in compliant open access tijdschriften of platforms gepubliceerd moeten worden.
Zie: Wat is plan S? Universiteitsbibliotheek RUG: www.rug.nl/library/open-access/funder-policies/plan-s/

Foto helemaal bovenaan is van Luis Wilker