Het nieuwe moralisme: Zelfcensuur en verdachtmakingen in het hoger onderwijs. Staat academische vrijheid onder druk?

Het ene na het andere postmoderne cultuurverschijnsel begint in Californië en bereikt via Engeland het Europese vasteland. Zo ook het nieuwe moralisme: In naam van een ‘veilige leeromgeving’ worden aanstootgevende stemmen in het hoger onderwijs steeds vaker geweerd. Wat betekent die trend voor het vrije debat? Voor je het weet bestaat er alleen nog tolerantie voor de éígen mening.

In maandblad Vrij Nederland van mei 2018 analyseert Thijs Broer het doorgeschoten moralisme en het verschijnsel van de safe learning environment, een veilige leeromgeving, een term ontleend aan het Amerikaanse vocabulaire van safe spaces. In Nederland zijn nog geen voorbeelden bekend van ruimtes aan de universiteiten waar studenten met knuffeldieren kunnen bijkomen van ontregelende gesprekken, zoals in Californië en Engeland, maar volgens de Brits-Hongaarse socioloog Frank Furedi dreigen de universiteiten door dit soort zelfcensuur uit naam van ‘de veilige leeromgeving’ sluipenderwijs als geheel tot safe spaces te worden omgebouwd, waarin elk controversieel geluid wordt gesmoord, “en dat is eigenlijk nog veel erger”.

Ook de managementcultuur, schrijft Thijs Broer, in het hoger onderwijs speelt een rol. Voorheen waren universitaire bestuurders in de Angelsaksische wereld maar ook in Nederland in de academische vrijheid geschoolde wetenschappers, maar zij hebben steeds vaker plaats moeten maken voor al dan niet professionele managers die bij publieke ophef niet het principiële debat aangaan, maar snel grijpen naar communicatie-handboeken: om ‘reputatieschade’ te beperken, moeten ‘foute’ beslissingen onmiddellijk worden erkend – zelfs als ze niet fout zijn, terwijl studenten steeds meer worden gepamperd als fijngevoelige consumenten. “Studenten hebben universiteiten nodig die ze opleiden voor een leven in vrijheid en onafhankelijkheid”, zegt Furedi, “en geen veilige omgeving die ze degradeert tot consumenten die bescherming nodig hebben”.

Eerste tekenen

Voorvallen aan de Universiteit van Amsterdam, de Rietveld Academie en de Universiteit van Tilburg zijn de eerste tekenen van een ontwikkeling die het Nederlandse hoger onderwijs nog maar net heeft bereikt.
Een voorbeeld. Toen emeritus hoogleraar Harrie Verbon in november 2017 een nogal onbehouwen column schreef in het Tilburgse universiteitsblad Univers waarin hij voorstelde op te houden met de ‘heksenjacht’ rond #MeToo, want “waarom hebben de klagende vrouwen het gedrag van Weinstein en Saville niet dertig jaar geleden aan de kaak gesteld?” kwam er prompt een open brief van ruim veertig docenten die de redactie van Univers in het Engels maanden publiekelijk excuses te maken en het college van bestuur opriepen ‘in the strongest terms’ afstand te nemen van de column, want veel studenten waren ‘very upset’. Dat alles om een ‘safe working and learning environment for everyone’ zeker te stellen.

Ook de universiteitsbestuurders in Tilburg voelden zich niet geroepen krachtig stelling te nemen voor de journalistieke en academische vrijheid. Integendeel: het college nam afstand van de column, waarna Harrie Verbon zich terugtrok als columnist. En de hoofdredacteur van Univers, die had geweigerd Verbon te laten vallen, werd enige weken later door het universiteitsbestuur op non-actief gesteld nadat de redactieraad het vertrouwen in haar had opgezegd vanwege de redactionele koers, waarbij halfhartig werd vermeld dat de Verbon-discussie ‘slechts deels en zijdelings’ een rol had gespeeld, ‘zonder te willen ontkennen dat 41 collega’s blijkens een open brief vonden dat de redactie de column niet had mogen plaatsen, of had moeten censureren’.

Thijs Broer eindigt zijn verhaal met Amade M’charek, hoogleraar antropologie aan de Universiteit van Amsterdam, die de polarisatie onder activistische studenten van nabij meemaakt. Zij verzet zich tegen iedere simplificatie en organiseert al jaren debatten met studenten en sprekers van binnen en buiten de universiteit over racisme en sociale ongelijkheid, zonder te zwichten voor de polarisatie, de verdachtmakingen en de zelfcensuur: “Dat is de enige manier”, zegt M’charek. “Als je niet meer bereid bent met elkaar het debat aan te gaan én je te verdiepen in andere opvattingen dan die van jezelf, gaat de academische vrijheid op de helling. Dan zijn we nog veel verder van huis”.

Lees het hele artikel Het nieuwe moralisme – Hoe zelfcensuur het academische debat op de helling zet, door Thijs Broer, Vrij Nederland, mei 2018: www.vn.nl

Ook te beluisteren als podcast (30 min.)