Klokkenluiders en de democratische rechtsstaat

“De democratische rechtsstaat Nederland is met alle mediaberichten over bij de overheid vastgestelde misstanden, machtsmisbruik en forse schendingen van integriteit onderhevig aan fikse erosie. Volgens sommige zwartkijkers is de erosie zo sterk dat er nog maar weinig verschil is met een bananenrepubliek. Anderen beweren dat het juist een goed teken is dat veel misstanden bekend worden en vervolgens worden onderzocht. Dat toont volgens hen de weerbaarheid van de democratische rechtsstaat aan tegen corruptie, machtsmisbruik en andere verschijnselen die haaks staan op integriteit. Een redenering die wel één belangrijk aspect over het hoofd ziet: het melden van misstanden en deze vervolgens onderzoeken zegt nog niet zoveel. Zeker niet wanneer uit de resultaten van de onderzoeken geen harde conclusies worden getrokken en noodzakelijke verbeteringen worden doorgevoerd, zodat uiteindelijk er niets verandert. En juist dat aspect speelt burgers die van mening zijn dat we inmiddels niet ver verwijderd zijn van een ordinaire bananenrepubliek behoorlijk in de kaart”.

Klare taal van Antonie Kerstholt die in The Post Online pleit te stoppen met klokkenluiders voor de gek te houden. Hij haakt in op de berichten over vermoedens van misstanden bij het Huis voor Klokkenluiders en de toezegging van minister Ollongren van Binnenlandse Zaken op 19 december 2018 die vermoedens te onderzoeken. De berichten betreffen:

– het algemeen functioneren
– de benoemingsprocedure van de huidige voorzitter van het Huis

Het Huis voor Klokkenluiders heeft toegezegd voluit mee te werken. Het onderzoek naar het functioneren van het Huis wordt gedaan door de Nationale Ombudsman. Het onderzoek naar de benoemingsprocedure van de huidige voorzitter door een externe commissie.
In het belang van het onderzoek en om betrokkenen niet te benadelen, heeft de minister geen verdere informatie verschaft. Gedurende het onderzoek gaan het bestuur en de medewerkers van het Huis voor Klokkenluiders door met hun werk.

Het Huis voor klokkenluiders is opgericht in 2016 en ingesteld op basis van de Wet Huis voor klokkenluiders, voortgekomen uit een initiatiefvoorstel uit 2012.

Taken Huis voor Klokkenluiders

– Het Huis geeft advies aan mensen die in hun werk te maken hebben met (een vermoeden van) een misstand;
– Na meldingen over mogelijke misstanden kan het Huis daar onderzoek naar (laten) doen; de melder geniet daarbij bescherming;
– Preventie: het Huis ondersteunt werkgevers en bijvoorbeeld vertrouwenspersonen bij het voorkomen van problemen en misstanden.

Bijna op de kop af een jaar geleden, in december 2017, verschenen er berichten dat het Huis voor klokkenluiders ‘in elkaar stort’. Volgens het Algemeen Dagblad “zou de organisatie die melders van misstanden op het werk zou moeten beschermen na anderhalf jaar terug bij af zijn. Vanwege een bestuurscrisis in oktober 2017 stapte bestuursvoorzitter Paul Loven al op. Na het rapport-Ruys^*) volgen nu de overige vier bestuursleden. Daarmee is de crisis compleet.
Gebleken is dat honderden klokkenluiders vergeefs een beroep deden op de organisatie. Van de meldingen die het Huis als echte klokkenluiderszaken betitelde, is er in anderhalf jaar niet één afgerond.
Het gros van de klokkenluidersmeldingen wordt op juridische gronden afgewezen. Die strikt juridische benadering van klokkenluidersproblematiek zorgde voor een tweestrijd binnen de organisatie. Vooral de afdeling Advies en de afdeling Onderzoek stonden lijnrecht tegenover elkaar”.

Moeizaam proces

De totstandkoming van het Huis voor Klokkenluiders was een moeizaam proces. Het initiatief van Kamerlid Ronald van Raak (SP) stuitte op weerstand binnen de Tweede en Eerste Kamer. Op het laatste moment werden nog enkele angels uit de wet getrokken, waardoor het Huis voor Klokkenluiders aan kracht inboette. Zo mag het zich niet bemoeien met zaken waarover de rechter heeft geoordeeld.
Ook de organisatievorm onder het ministerie van Binnenlandse Zaken stond ter discussie. Mr Pieter van Vollenhoven, die ook hard heeft gelobbyd om het Huis voor Klokkenluiders van de grond te krijgen, zei daar bij de start over: “Nederland heeft reuze moeite met het woord onafhankelijkheid. Men zegt altijd wel dat de onderste steen moet boven komen, maar toch heeft men het liefst zelf een vinger in de pap. Dan kun je namelijk een beetje controleren hoe die onderste steen eruitziet”.

Het Huis voor Klokkenluiders is een zelfstandig bestuursorgaan, maar valt wel onder verantwoordelijkheid van het ministerie.

Eerlijker is het om te stoppen

De hamvraag is, aldus Antonie Kerstholt, “of klokkenluiders überhaupt wel beschermd kunnen worden. Machtsongelijkheid komt immers overal voor en is van alle tijden. In Nederland is dat niet anders. Eerlijker is het om te stoppen met het langer voor de gek houden van klokkenluiders. Die moet je niet in de waan laten dat zij veilig, ongestraft en beschermd misstanden in Nederland aan de kaak kunnen stellen”.
Kerstholt ziet liever dat er meer recht wordt gedaan aan de werkelijkheid en dat het beter was geweest “als minister Ollongren de Kamer had geïnformeerd over een grootschalig te starten publiekscampagne waarin klokkenluiders worden gewaarschuwd voor alle gevaren en risico’s als ze voornemens zijn misstanden te melden, Zo’n campagne zou valse hoop en verwachtingen bij toekomstige klokkenluiders kunnen voorkomen. En tegelijkertijd voldoen aan een belangrijke norm van onze democratische rechtsstaat: Een echt transparante en betrouwbare overheid”.

Moed en integriteit

Geven we het op? Een goed functionerend Huis voor Klokkenluiders moet toch mogelijk zijn in Nederland? Neem moedige mensen op in de organisatie van het Huis, mensen die het doel nastreven, goed en integer werk leveren en zich inspannen voor mensen die benadeeld worden en schade ondervinden.
Het Huis noemt zich ‘een betrouwbare professionele organisatie’, met kernwaarden (te lezen op de website van het Huis, onder Missie en kernwaarden).

Onderzoek naar Huis voor Klokkenluiders zélf, Huis voor klokkenluiders, december 2018: https://huisvoorklokkenluiders.nl

Het Huis voor Klokkenluiders is een totaal mislukt project, door Antonie Kerstholt, The Post Online, 1 januari 2019: https://tpo.nl

Onderzoek naar misstanden Huis voor Klokkenluiders, door Politieke redactie, Algemeen Dagblad, 19 december 2018: www.ad.nl

Huis voor Klokkenluiders stort in elkaar, door Koen Voskuil, 14 december 2017: www.ad.nl

^*) Advies voor een herstart van het Huis voor klokkenluiders: advies, onafhankelijk onderzoek en preventie door Maarten Ruys, 14 december 2017: www.huisvoorklokkenluiders.nl/Publicaties/publicaties/2017/12/14/advies-voor-een-herstart-voor-het-huis-voor-klokkenluiders—rapport-ruys

Nederland kent vier bekende klokkenluiderszaken: Ad Bos, Fred Spijkers, Paul Schaap en Paul van Buitenen. Zie slot van artikel  in AD van 14 december 2017: www.ad.nl