Overheid behoort de legitimiteit van sturen met data te waarborgen en burgers te behoeden voor risico’s van data­sturing

In het advies Sturen of gestuurd worden? wijst de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) volksvertegenwoordigers en bestuurders, maar ook de ambtenaren die hen ondersteunen, op de dringende noodzaak om de legitimiteit van sturen met data te waarborgen. Hoewel datasturing vele kansen biedt, kan dat volgens de Raad pas succesvol zijn als de sturing niet alleen effectief en efficiënt is, maar ook legitiem. Dat wil zeggen dat:

• partijen die sturen met data democratisch kunnen worden gecontroleerd;
• machtsmisbruik en corruptie van deze partijen kan worden tegengegaan; en
• het leervermogen van het openbaar bestuur kan worden versterkt.

Het openbaar bestuur heeft een achterstand in te halen

In het Voorwoord van het rapport schrijven voorzitter Han Polman en secretaris-directeur Rien Fraanje van ROB:

Het heeft lang geduurd voordat de overheid in de gaten kreeg dat digitalisering niet een autonome ontwikkeling is waar zij zich niet mee bezig hoeft te houden, maar juist een ontwikkeling is van disruptieve proporties die om een weloverwogen begeleiding en politieke inkadering vragen. Nu dat besef is ingedaald moeten politiek en bestuur van ver komen. De ontwikkelingen gaan snel en het openbaar bestuur heeft een achterstand in te halen. Dat maakt het extra urgent dat de overheid richting gaat geven.

Die urgentie spreekt ook uit dit advies. Digitalisering heeft de mogelijkheden om met data te sturen enorm uitgebreid en versneld. Dat levert tal van kansen op, ook voor de overheid. Tegelijk zijn daaraan grote risico’s en ethische vragen verbonden. In dit rapport – dat hij op eigen initiatief heeft opgesteld – waarschuwt de Raad voor Big Data, Big Nudging en Big Brother. De eerste verwijst naar de technologieën die het mogelijk maken om op grote schaal data te verzamelen, te analyseren en toe te passen. Met Big Nudging bedoelt de Raad de ontwikkeling van psychologische beïnvloedingstechnieken in combinatie met Big Data. En met Big Brother wijst hij op de opkomst van machtige spelers in de samenleving die burgers nauwlettend in de gaten houden.

Om te kunnen profiteren van de kansen die sturen met data biedt, moet de overheid ook oog hebben voor de big risks die hiermee gepaard gaan. De Raad betoogt in dit advies dat de overheid de legitimiteit van sturen met data moet borgen door heel goed de publieke verantwoording te organiseren. Daarvoor is het nodig de aandacht te verleggen van de effectiviteit en efficiëntie naar de legitimiteit van sturen met data. Heel concreet betekent dat dat het in het publieke debat niet moet gaan om het verzamelen van data over burgers maar om het verzamelen van data over partijen die sturen met data. Niet de motieven en overwegingen van burgers moeten centraal staan, maar de motieven en overwegingen van partijen die sturen met data. En de focus moet worden verlegd van burgers die worden gestuurd met data naar burgers behoeden voor risico’s van data­sturing en ze het beleid laten mee – en bijsturen.

Inhoud Hoofdstuk 4: Een hoopvol perspectief op de legitimiteit van sturen met data

1. Hoofdconclusie: Het openbaar bestuur kan de legitimiteit van sturen met data waarborgen door publieke verantwoording hierover beter te organiseren.
2. Strategie 1: Versterk de kennispositie van bestuurders, volksvertegenwoordigers, ambtenaren en burgers.
3 Strategie 2: Vertaal publieke waarden naar een samenhangend beleid voor de inzet van data-technologie.
4. Strategie 3: Benut huidige verantwoordingsstructuren beter, pas deze zo nodig aan of creëer nieuwe structuren.
5. Slot: Laveer tussen hype en horror met hoop

Downloaden adviesrapport Sturen of gestuurd worden – Over de legitimiteit van sturen met data, Raad van het Openbaar Bestuurd, mei 2021: https://www.raadopenbaarbestuur.nl/documenten/publicaties/2021/05/25/advies-sturen-of-gestuurd-worden

Debat

De ROB neemt deel aan een debat in centrum De Balie in Amsterdam op vrijdag 29 juni 2021: Voorkom een tweede toeslagenaffaire. Overheidsdiscriminatie op basis van data: onkunde, onwil of allebei? Meer info bij De Balie: https://debalie.nl/programma/voorkom-een-tweede-toeslagenaffaire-29-06-2021/