Het erfgoed van Alex Brenninkmeijer

Alex Brenninkmeijer riep In 2007 de derde dinsdag van maart uit tot Dag van de Burger. Een dag waarop de overheid jaarlijks stilstaat bij degene om wie het allemaal draait: de burger. Terugkijkend op 25 jaar Nationale ombudsman constateerde hij dat er meer nodig is dan regels en wetgeving om de relatie tussen overheid en burger te verbeteren. Daarom moest bij de overheid minstens één dag per jaar de mens achter de burger centraal staan. Zijn boodschap in 2007 aan de overheid was De Burger? Dat bent u zelf.

Alex Brenninkmeijer was van 2005 tot 2014 Nationale ombudsman en van 2014 tot aan zijn onverwachte dood op 14 april 2022 lid van de Europese Rekenkamer. Hij liet een indrukwekkend wetenschappelijk oeuvre na dat bijna een halve eeuw omspant. Nu is er een keuze gemaakt uit uit oeuvre door een redactie van vier leden: Dick Allewijn, Roel de Lange, Bert Marseille en Rob Widdershoven. Titel: Vertrouwen in de rechtsstaat. Bloemlezing uit het werk van Alex Brenninkmeijer, uitgegeven door Wolters Kluwer.

Vooral een aansporing

De 244 pagina’s tellende bloemlezing is aangeboden op een bijeenkomst in Utrecht op 19 januari 2024 aan Brenninkmeijers weduwe, Sacha Prechal. Zij is sinds 2010 rechter aan het Hof van Justitie van de Europese Unie.
Tijdens de bijeenkomst hebben Sandra Palmen, Kees van den Bos en Ernst Hirsch Ballin een toespraak gehouden over het belang van het onderzoek van Alex Brenninkmeijer voor wetenschap en samenleving.

De toespraak van  Hirsch Ballin is in zijn geheel te lezen op de site van Nederland rechtsstaat, het platform in Nederland voor constitutionele dialoog dat beoogt voor een breed publiek niet alleen de tekst van de Grondwet, maar vooral de uitleg van de Grondwet en de werking van de democratische rechtsstaat tot leven te brengen. Hirsch Ballin is emeritus universiteitshoogleraar en emeritus hoogleraar Nederlands en Europees constitutioneel recht aan de Universiteit van Tilburg.

Passage uit Hirsch Ballins toespraak

“De rechtsstaat moet de werking van de democratie beschermen en betrouwbaar houden. Dat is geen eenrichtingsverkeer: ‘respecteren’ van de rechtsstaat is niet voldoende. Daarom wil ik voorstellen een stap verder te gaan, en de aandacht erop vestigen dat de democratie zelf aan meer moet voldoen dan dat na vrije verkiezingscampagnes de stemmen eerlijk worden geteld. Daarvoor heb ik net als andere auteurs binnen en buiten Nederland de beeldspraak gebruikt van een alle rechtsgenoten omvattend sociaal contract. Een politieke partij die een deel van de bevolking alleen voorlopig niet uitsluit, heeft de opzegging van het sociaal contract al aangekondigd. Er zijn niet alleen rechtsstatelijke condities voor de democratie, maar ook democratische condities voor de rechtstaat, en daarover is tot nu toe te weinig gesproken.

Ik noem enkele punten waaraan wij verder kunnen werken: de bloemlezing uit het werk van Alex Brenninkmeijer moet immers niet, niet alleen in elk geval, een monument zijn, maar vooral een aansporing.

♦  Democratie moet op solidariteit berusten, waarvan geen groepen worden uitgesloten, ook niet als een meerderheid dat in haar belang acht. Het behartigen van groepsbelangen ten koste van anderen ondermijnt de werking van mensenrechten als medemensenrechten. En dat betreft alle rechtsgenoten, ook degenen die dat als asielzoekers op voorlopige, maar wel rechtens beschermde basis zijn. Sociale grondrechten zijn te danken aan de politieke strijd rond de ‘sociale kwestie’: het juridische resultaat van politiek aanvaarde solidariteit.
♦ We moeten erop bedacht zijn dat een op groepsbelangen gebaseerde politiek geneigd is juridische ‘instrumenten’ te zoeken die niet werkelijk deugen. Denk aan de PAS-systematiek en de opschorting van gezinshereniging, allebei vastgelopen met schade voor de democratie zelf. Een werkelijk met de rechtsstaat verbonden democratie richt zich op de ontwikkeling van beleid zonder zulke ‘geitenpaadjes’; getrouw ten opzichte van rechtsstatelijke beginselen.
♦ Bereidheid tot ingetogenheid bij het gebruik van politieke macht, bijvoorbeeld in benoemingsprocedures, waarover Alex als Nationale ombudsman in 2012 Reflectie op transparantie bij politieke benoemingen publiceerde, en bereidheid tot zelfcorrectie.
♦ Bestuur moet niet op eigen gemak zijn gericht, maar worden gekenmerkt door het ‘burgerperspectief’, de invalshoek die Alex als lid van de Wetenschappelijk Raad van Instituut GAK consequent aan de orde stelde en nu als criterium bij de beoordeling van onderzoeksvoorstellen wordt gehanteerd. (Zie over vertrouwen in de burger bijvoorbeeld p. 158 van de bloemlezing.)
♦ En tenslotte: ‘moreel leiderschap’ in een democratische rechtsstaat – het onderwerp van Alex’ in 2019 verschenen boek, waaruit gedeelten in de bloemlezing zijn overgenomen – is nooit vooringenomen tegen groepen of personen. De democratie moet van en voor iedereen zijn, net zoals het recht, dus niet antagonistisch. Zij mag zich dus nooit identificeren met een groep die zich verheft boven andere (lees daarover Merijn Oudenampsen in NRC 13 januari 2024).

Een democratie moet vertrouwen mogelijk maken – een sleutelbegrip, vooral in Alex’ latere werk – door de rechtsstaat te dragen. Dit is iets anders dan voortdurend geïntensiveerde controle (cf. p. 218).

Dat is ook wat ik in mijn boek over Waakzaam burgerschap bedoelde met een democratisch en rechtsstatelijk ethos. Dat vindt men niet in een onderhandelingsproces van geven en nemen. Dat kan alleen worden gevonden door jezelf als burger of bestuurder erin te oefenen, je praktijken aan een zelfkritisch en kritisch oordeel te onderwerpen, en te accepteren dat niet alles wat politiek nu goed uitkomt, goed is voor het land, de mensen in het land, en toekomstige generaties die de wereld met anderen moeten delen”.

Lees de hele toespraak van Ernst Hirsch Ballin: De democratische condities voor vertrouwen in de rechtsstaat, Nederland rechtsstaat, 23 januari 2024: www.nederlandrechtsstaat.nl/de-democratische-condities-voor-vertrouwen-in-de-rechtsstaat/

Vertrouwen in de rechtsstaat, uitgeverij Wolters Kluwer: https://shop.wolterskluwer.nl/Vertrouwen-in-de-rechtsstaat-sNPVERTREC/

Aanbieden bloemlezing wetenschappelijk werk Alex Brenninkmeijer, Vereniging voor bestuursrecht, 19 januari 2024: https://verenigingbestuursrecht.nl

Foto bovenaan: Speech van Kees van den Bos ter gelegenheid van de presentatie van de bloemlezing in Utrecht op 19 januari 2024. Van den Bos is hoogleraar sociale psychologie en hoogleraar empirische rechtswetenschappen aan de Universiteit Utrecht. www.uu.nl/medewerkers/kvandenbos