Eerste reflecties op effect van Coronacrisis op openbaar bestuur, democratie en rechtsstaat

In tijden van crisis wordt een bestuurder geheel in beslag genomen door de urgentie van de situatie. Er moeten beslissingen worden genomen, het liefst onmiddellijk. Daarbij moeten op dat moment strijdige belangen en waarden tegen elkaar worden afgewogen. Het ene besluit is goed voor het beschermen van die ene waarde (bijvoorbeeld gezondheid), maar een andere beslissing tast die juist aan en borgt een andere waarde (bijvoorbeeld welvaart, veiligheid of privacy). In een crisissituatie moet een bestuurder tegengestelde waarden tegen elkaar afwegen, dat moet hij snel doen en zonder dat hij over volledige
informatie beschikt.

Probeer in een dergelijke situatie ook nog maar eens ruimte te creëren – in hoofd of agenda – om te reflecteren. Om even uit het oog van de storm te stappen en jezelf af te vragen: wat gebeurt hier eigenlijk? Waar ben ik op het ogenblik onderdeel van? Wat maak ik hier mee? De paradox is dat reflectie tijdens crises enerzijds een haast onmogelijke opgave is en dat ruimte voor bezinning en analyse anderzijds onmisbaar zijn om een crisissituatie doeltreffend het hoofd te kunnen bieden. En dus is het zaak dat anderen die reflectie en bezinning organiseren.

De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) heeft een reader samengesteld met daarin de eerste reflecties op het effect van de Coronacrisis op het openbaar bestuur, de democratie en de rechtsstaat: Het openbaar bestuur voorbij Corona.
De lockdown die nodig was om de verspreiding van het Coronavirus tegen te gaan, was twee maanden onderweg toen de Raad  besloot om aan bijna vijftig wetenschappers en bestuurders te vragen korte verkenningen op te stellen over de invloed van de huidige Coronacrisis op het functioneren van het openbaar bestuur, de democratie en de rechtsstaat. De Raad was vooral benieuwd naar beknopte observaties, notities, knelpunten en dilemma’s. Meer dan dertig auteurs waren bereid om binnen een week hun bijdrage te leveren.

Trots over slagkracht

Tal van auteurs wijzen erop dat deze crisis door het openbaar bestuur doeltreffend en met flinke slagkracht het hoofd is geboden. Daarbij wordt vooral gewezen op het succes van de Veiligheidsregio. Die bleek in staat snel en kordaat te handelen, met de burgemeester van de grootste gemeente in de regio als boegbeeld. Daarbij hielp het dat de Coronacrisis voor een deel ook een regionaal gesitueerde en gespreide crisis was. Enkele bijdragen stellen daarbij dat deze Coronacrisis definitief heeft bewezen dat de regio ‘here to stay’ is. De afgelopen maanden hebben bewezen dat de regio het schaalniveau is waar grote maatschappelijke opgaven met daadkracht kunnen worden aangepakt.

Zorgen over democratie en rechtsstaat

De paradox is dat de zorgen die tegelijk worden gesignaleerd over democratie en rechtsstaat ook verband houden met die Veiligheidsregio. De democratische omissie is erin gelegen dat de Veiligheidsregio geen bestuurslaag is met een gekozen volksvertegenwoordiging die het regionale bestuur kan controleren. De burgemeester van de grootste gemeente vervult de rol van voorzitter van de Veiligheidsregio, maar die zal niet alle Raden van de gemeenten die in zijn verzorgingsgebied vallen langs gaan om daar uitleg te verschaffen aan of verantwoording af te leggen in de plaatselijke gemeenteraad. Tal van gemeenteraden maar ook colleges van burgemeester en wethouders hebben werkloos moeten toezien hoe een andere en niet democratisch gekozen bestuurslaag de macht overnam en ingrijpende besluiten nam.

In het verlengde daarvan noteren enkele auteurs in hun bijdrage hun zorgen over de borging van tot voor kort als onaantastbaar geachte rechtsstatelijke principes. De vrijheden van (bijvoorbeeld) vergadering, godsdienst en ontmoeting werden op het hoogtepunt van de Coronacrisis tijdelijk ‘on hold’ gezet. Het maatschappelijke draagvlak daarvoor was groot, maar politieke controle en tegenspraak was aanvankelijk gering. Een adequate rechtsstatelijke borging vereist dat de inperking van grondrechten een goede onderbouwing krijgt en voor een beperkte tijd geldt waarbij vooraf duidelijk is voor hoe lang of onder welke voorwaarden die beperkingen weer kunnen worden opgeheven. Die duidelijkheid en kaders ontbraken en ontbreken in veel gevallen nog steeds.

Inhoudsopgave

Ter inleiding
Han Polman & Rien Fraanje

Deel I Algemene reflecties
Caspar van den Berg | De boel rechtsstatelijk een beetje bij elkaar houden
Paul Frissen | Aanbevelingen aan dienaren van de staat
Leonard Geluk | De ‘verroer-je-niet-samenleving’ is geen doel om naar te streven
Ira Helsloot | Er zal meer met minder moeten gebeuren op het veiligheidsdomein
Liza Mügge & Zahra Runderkamp | Diversiteit in besluitvorming
Trui Steen | De rol van de overheid ook tijdens crisis: hoe om te gaan met (conflicterende)
publieke waarden?
Bernard Steunenberg | Nederland digitaal in Coronatijd; een realitycheck
Katrien Termeer | De Coronacrisis als wicked problem

Deel II Openbaar bestuur
Meike Bokhorst | Permanente staat van crisismanagement vergroot behoefte aan lange
termijn gerichtheid van het openbaar bestuur
Mark Bovens | Blijvende verandering van functioneren van openbaar bestuur?
Martiene Branderhorst | Leed en lessen
Kees Breed | Post-corona: welke toekomst voor gemeenten?
Sandra Groeneveld | Grensoverschrijdende samenwerking in tijden van crisis
Paul ’t Hart | Tussen hoop en vrees: besturen na Corona
Albert Meijer | Coronacrisis, nieuwe technologie en openbaar bestuur
Mirko Noordegraaf | Openbaar bestuur in en na Covid19: meer maatschappelijke
intelligentie
Huri Sahin | Inclusief openbaar bestuur in crisistijd
Peter Verheij | Intelligente bestuurlijke en financiële verhoudingen
Kees Jan de Vet | Ineens was er één overheid
Miranda de Vries | Centrale sturing en decentrale uitvoering in tijden van crisis
Kutsal Yesilkagit | Het openbaar bestuur na Corona: terug naar normaal

Deel III Democratie
Marcel Boogers | Democratie na Corona
Geerten Boogaard & Martijn van der Steen | Lokale democratie onder druk
Frank Hendriks | Corona en democratie
Sarah L. de Lange | Democratische neergang in tijden van crisis
Monique Leyenaar | Corona en democratische besluitvorming

Deel IV Rechtsstaat
Jan Brouwer & Jon Schilder | Herziening staatsrecht noodzakelijk
Ernst Hirsch Ballin & Corien Prins | De publieke taken van een democratische rechtsstaat
Frank van Ommeren | En weer zwelt de reguleringsgolf aan…
Barbara Oomen | De rechtsstaat en Corona

Downloaden Het openbaar bestuur voorbij Corona, Raad voor het Openbaar Bestuur, 18 juni 2020: https://beroepseer.nl

Wat is de invloed van de Coronacrisis op het openbaar bestuur, de democratie en rechtsstaat?, Raad voor het Openbaar Bestuur, 18 juni 2020: www.raadopenbaarbestuur.nl

“Nu de grootste urgentie van de crisis – een oncontroleerbare toeloop op de ic’s – voorlopig is geweken, gaat de Coronacrisis een nieuwe fase in. Daarbij is het wenselijk dat de politiek zijn primaat weer pakt en de rechtsstaat voor een machtsbalans tussen de instituties zorgt”
(Han Polman, voorzitter ROB)