Doorstaat de nieuwe Omgevingswet de uitvoeringstoets? Krijgen burgers echt inspraak?

Het plan is de Omgevingswet per oktober 2022 in te voeren, en als dat niet lukt per januari 2023. Dat heeft minister Hugo de Jonge van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening in een brief meegedeeld aan de Tweede Kamer op 1 februari 2022. Oorspronkelijk zou de wet in juli 2022 in werking treden. Het valt op, waarschijnlijk vanwege het naderen van de datum, dat de consequenties van de wet langzaam beginnen door te dringen.

Platform O besteedt er aandacht aan met het artikel Slaagt de Omgevingswet voor de uitvoeringstoets? geschreven door Bert van Dijk. Platform O is een online platform met als doel een brug slaan tussen de praktijk van het openbaar bestuur en de wetenschap.

De grootste wetgevingsoperatie sinds 1848

Het nieuwe kabinet heeft enorme opgaven en ambities op het gebied van woningbouw, energietransitie, klimaatadaptatie en andere fysieke ingrepen in Nederland. De miljarden liggen klaar, maar zijn de plannen op korte termijn uitvoerbaar, vraagt ook het Centraal Planbureau zich af. Fysieke projecten zijn berucht complex en procedures zijn stroperig. Al in 2015 bedacht Rutte I een oplossing voor dit probleem: de Omgevingswet. De Omgevingswet is door de Eerste Kamer aangenomen op 11 februari 2020. Het is de grootste wetgevingsoperatie sinds de invoering van de Grondwet in 1848.

De vraag is nu: Komt de wet wel door de uitvoeringstoets die Rutte na de toeslagenaffaire beloofde voor nieuwe wetgeving? Die vraag mag en moet sinds de toeslagenaffaire en andere uitvoeringsdebacles openlijk gesteld worden.
In de Omgevingswet is beschreven hoe de beoogde versnelling moet plaatsvinden: met vergaande digitalisering van besluitvorming, flexibilisering van regels voor lagere overheden, minder onderzoek, meer participatie door burgers. Deze middelen bleken moeilijker te realiseren dan gedacht, waardoor de wet zeven jaar is vertraagd. Volgens Bert van Dijk komt dat doordat er een aantal structurele foutieve aannames in de wet zitten.

De eerste misvatting volgens hem is het idee dat ruimtelijke besluitvorming grotendeels digitaal afgehandeld kan worden. Ruimtelijke ordening is geen SimCity, schrijft hij. De Ombudsman kwam al in 2019 met een duidelijk advies over de digitalisering van de Omgevingswet: “Zorg dat de burger mee kan blijven doen!”. Hij adviseerde vast te leggen welke dienstverlening burgers van de overheid kunnen verwachten. In 2021 sloegen de grote steden alarm over de uitvoerbaarheid van de Omgevingswet.

Het tweede punt van kritiek is de beoogde flexibilisering van regels. Sinds de Crisis- en Herstelwet van het kabinet zijn er projectbesluiten genomen, waarin vrijgelaten werd wat er gebouwd kon worden. Steeds weer oordeelde de Raad van State dat dit leidt tot rechtsonzekerheid van de buren van het project. Vaak oordeelde de Raad van State ook dat onvoldoende onderzoek naar de gevolgen van het project was gedaan: de informatiehuishouding van het project moet kortom 100 procent op orde zijn.

Negeren van het belang van rechtsbescherming

Volgens Van Dijk zijn de middelen van de Omgevingswet achterhaald. Hij schrijft:

“De doelen van de Omgevingswet zijn al zeven jaar oud en nu urgenter dan ooit. Maar de middelen van de Omgevingswet zijn typisch Ruttesiaans en inmiddels achterhaald. De beoogde flexibilisering van regels met stikstof (PAS) zijn afgeschoten door de Raad van State en hebben geleid tot de huidige stikstofcrisis. Doorgeschoten automatisering bij de Belastingdienst, en het bijbehorende vertrek van deskundige mensen, heeft geleid tot enorme problemen en 5 miljard euro aan kosten voor compensatie van de slachtoffers. Het negeren van het belang van rechtsbescherming voor burgers leidde uiteindelijk tot het aftreden van het kabinet Rutte III. Bij het aantreden van Rutte IV deed de nieuwe regering de belofte wetten te gaan toetsen op uitvoerbaarheid. Ik zou beginnen met de Omgevingswet, om een crisis in de ruimtelijke ontwikkeling te voorkomen”.

Van Dijk doet een aantal suggesties om de wet wel uitvoerbaar te maken. Bijvoorbeeld: “Beman het nieuwe ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening met deskundige mensen uit de praktijk”, en “Breng je informatiehuishouding op orde door het simpel te houden”.

Lees het hele artikel Slaagt de Omgevingswet voor de uitvoeringstoets?, door Bert van Dijk, Platform O, 1 februari 2022: https://platformoverheid.nl/artikel/slaagt-de-omgevingswet-voor-de-uitvoeringstoets/
Bert van Dijk is ontwikkelaar van PIM (Project Informatie Management), waarmee hij ondersteuning biedt bij digitaal werken

Participatiewet en de rol van gemeenten

De belangrijkste verandering in de Omgevingswet is de rol van de gemeenten. Zij krijgen meer beslissingsbevoegdheid, en daarmee ook de burger, die via participatie een belangrijke rol krijgt bij nieuwe bouwplannen.

Voor maandblad Vrij Nederland onderzoeken Bram Logger en Parcival Weijnen van journalistencollectief Split in hoeverre de openbare ruimte het speeltje is van overheden en bedrijven en of de burger echt een plek aan tafel krijgt als er moet worden bepaald hoe de omgeving wordt ingericht. De eerste aflevering van de serie is verschenen in no 5 van 2021, titel: De openbare ruimte is nog steeds het speeltje van de overheid en bedrijven. De tweede aflevering is verschenen in no 1 van 2022 en getiteld: Burgers hebben niets te zeggen – De netwerkcorruptie heerst.

In deze tweede aflevering komt Willeke Slingerland aan het woord. Zij is lector weerbare democratie aan de Saxion Hogeschool, en gespecialiseerd in netwerkcorruptie. Zij schreef het proefschrift: Network corruption: When social capital becomes corrupted waarmee zij promoveerde op 20 juni 2018 aan de Vrije Universiteit. Haar onderzoek toont aan dat er in de corruptieliteratuur te weinig aandacht is voor de rol van netwerken en dat er in de netwerkliteratuur maar beperkt aandacht is voor het ‘ontaarden’ van netwerken. Onderzocht is of de moeizame aanpak en vervolging van corruptie veroorzaakt wordt door de beperking van het huidige anti-corruptiebeleid.

Aan het woord komt ook Elisabetta Manunza, hoogleraar aanbestedingsrecht aan de Universiteit Utrecht en vanuit dat specialisme ook expert op het gebied van corruptie en belangenverstrengeling. Zij zegt naar aanleiding van de aangevoerde casussen in het artikel: “Het is juridisch ingewikkeld. Onze perceptie van wat niet mag en wat niet rechtvaardig lijkt, komt vaak niet overeen met wat volgens de wet ook echt onrechtmatig is. Dat is het grijze gebied waarin men zich beweegt”.

De vraag of burgers met invoering van de Omgevingswet echt inspraak krijgen is de hamvraag die nog moet worden beantwoord. Minister Bruins Slot van Binnenlandse Zaken heeft in januari 2022 aangekondigd een uitvoeringstoets decentrale overheden in te voeren. Voor invoering van nieuw rijksbeleid dient duidelijk te worden wat de effecten zijn voor medeoverheden zoals gemeenten en provincies. Zonder toets geen nieuw beleid naar gemeenten.

Burgers hebben niets te zeggen – De netwerkcorruptie regeert, door Bram Logger en Parcival Weijnen, Vrij Nederland, no 1, 2022.
Op website van VN is de titel: Hoezo inspraak? In de praktijk staat de burger vaak buitenspel, reportage van Bram Logger en Parcival Weijnen, 29 januari 2022: www.vn.nl/netwerkcorruptie

Binnenkort wordt de site Wonen daar mensen dan geactiveerd, een journalistieke zoektocht naar wie de macht heeft over uw achtertuin, van het journalistencollectief Spit: https://www.wdmd.nl/
Spit houdt zich aanbevolen voor tips.

Zie ook: Netwerkcorruptie. Proefschrift over uitruilen gunsten en smalle scheidslijn tussen lobbyen en corrupt gedrag, Blogs Beroepseer, 23 juli 2018: https://beroepseer.nl

Meer info op Rijksoverheid: Nieuwe omgevingswet maakt omgevingsrecht eenvoudiger: www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/omgevingswet/vernieuwing-omgevingsrecht

Afbeelding bovenaan: beeld uit de video Aan de slag met de Omgevingswet