Wordt ons leven beter door minder te werken? Kan alleen wie werkt democratisch participeren? Sociaal-filosoof Axel Honneth^*) gelooft stellig in de sociale energie van arbeid. Hij onderzoekt arbeidsverhoudingen om te zien of ze te verenigen zijn met democratie en schetst de contouren van een toekomstig arbeidsbeleid in zijn in maart 2023 bij Suhrkamp Verlag verschenen boek Der arbeitende Souverän: Eine normative Theorie der Arbeit (De werkende souverein. Een normatieve theorie van de arbeid).

Kernbegrippen in het boek zijn ʻsociale arbeidʼ en ʻsociale arbeidsverdelingʼ. Honneth formuleert de stelling dat deelname aan democratische besluitvormingsprocessen gekoppeld is aan de voorwaarde van een transparant en eerlijk geregelde arbeidsverdeling.

Democratie moet geleefd worden, en de mate waarin mensen dat ook daadwerkelijk kunnen en willen doen, hangt af van de omstandigheden waaronder ze werken. Daarom spreekt Honneth van de ʻwerkende soevereinʼ. Daarbij denkt hij aan twee belangrijke maatschappelijke terreinen die vaak los van elkaar worden gezien: arbeid en democratie.

Honneth werkt de randvoorwaarden uit om werk zodanig vorm te geven dat een mens daarin en daardoor daadwerkelijk een democratische persoon wordt, een werkende soeverein. Daartoe behoren bijvoorbeeld een werkgarantie of werktijden die ruimte laten voor sociaal-politiek engagement.
Hij motiveert waarom het gerechtvaardigd is de arbeidsverhoudingen te onderzoeken op hun verenigbaarheid met de democratie. Vervolgens schetst hij de ontwikkeling van de arbeidsvoorwaarden sinds het begin van het kapitalisme in de negentiende eeuw.

Het boek vestigt de aandacht op de mate waarin de arbeidsomstandigheden van het kapitalisme – vooral aan de top en aan de onderkant – politieke participatie in de weg staan. Uitgelegd wordt hoe bijvoorbeeld de constante psychologische belasting, het gebrek aan vertrouwen in de werkgever of een al te monotoon karakter van het werk, uiteindelijk de capaciteiten zowel als de intrinsieke motivatie verhinderen deel te nemen aan de politieke gemeenschap.

Pijler van de samenleving

De ethische kritiek van Honneth op de huidige arbeidswereld laat er geen twijfel over bestaan dat zowel de beloning als de arbeidsverdeling als geheel tekort schieten. Werknemers raken steeds meer sociaal geïsoleerd op het werk – denk aan de trend om vergaderingen en zakenreizen te vervangen door videogesprekken – terwijl tegelijkertijd de grenzen tussen vrije tijd en werk worden afgebroken door de eis van voortdurende bereikbaarheid.
Honneth verklaart betaald werk tot de spil van alle democratische vooruitgang. De vragen die hij in zijn boek stelt zijn uiterst relevant in een tijd waarin de samenhang en het voortbestaan van democratische en liberale samenlevingen op de proef worden gesteld.

In de moderne tijd is arbeid de pijler van de samenleving geworden: Hand in hand met de zich geleidelijk ontwikkelende idee van democratische volkssoevereiniteit, ontstond de gedachte, die we ook nu nog volgen, dat de samenleving een coöperatief verband is, waarin iedereen door middel van zijn arbeid zoveel mogelijk dient bij te dragen aan het levensonderhoud van alle anderen en zich daarmee waardig toont lid te zijn van een politiek verbond.

Kortom, er is niets minder gebeurd dan dat er een stevige band is ontstaan tussen politieke democratie en de eerlijke verdeling van arbeid. Anders gezegd: wat ooit pure dwang was om de kost te verdienen, is veranderd in een beeld van maatschappelijke emancipatie en vrijheid.

Monotoon werk, zogenaamde bullshit banen die geen sociaal nut hebben en de ʻnieuwe baanonzekerheid’ zijn redenen waarom er nu gesproken wordt van een ʻbrave new world of workʼ. Wie zich in zijn eigen werk ondergeschikt moet maken, is volgens de centrale stelling van Axel Honneth er niet zeker van dat zijn eigen stem in het democratische proces zal worden gehoord.

Medezeggenschap

Honneth is tegen een onvoorwaardelijk basisinkomen. Hij verwerpt de veronderstelling dat een onvoorwaardelijk basisinkomen de democratisering versterkt door het creëren van meer vrijheid voor politiek engagement. Hij ziet arbeidsverhoudingen als een voorwaarde voor politieke socialisatie. Daarom verzet hij zich tegen de poging om democratisering zoveel mogelijk los te koppelen van de arbeidswereld en pleit hij in plaats daarvan voor een democratisering van de arbeidswereld zelf, als basis van de collectieve, democratische praktijk.

Al in de jaren negentig ontwikkelde Honneth een theorie van ʻerkenning’ waarvan de politieke kern draait om meer medezeggenschap in bedrijven en meer sociale democratisering. Net als in die periode lijkt Honneth zijn filosofie te beschouwen als een soort radicale uitbreiding van de verzorgingsstaat. Hij bekritiseert dan ook de ondermijning daarvan en roept op tot een nieuwe arbeidspolitiek.
Burgerlijk handelen veronderstelt een zekere mate van sociale vrijheid en medezeggenschap in het werk, zonder welke zingeving noch aandacht voor het algemeen belang zich kan ontwikkelen. Hier geldt: Zonder een minimum aan werk van goede kwaliteit is er geen democratie.

Der arbeitende Souverän is een pleidooi voor een pragmatisch nieuw begin van politiek bedrijven  In een pessimistische tijd als de onze doet Honneth  een ambitieuze poging tot het formuleren van een realistische utopie. Volgens een aantal recensenten klinkt dat verfrissend in de vaak van inspiratie gespeende publieke discussies van de huidige tijd.

“Werk bepaalt ons leven. In wezen vormt het de democratie”. Een dergelijke uitspraak alleen al maakt Honneths boek tot een uniek verschijnsel in het filosofische landschap, aldus een recensent.

In het laatste deel van het boek beschrijft Honneth het scharnierpunt van waaruit plannen kunnen worden gemaakt voor een politiek van de arbeid. Om de opkomende misstanden tegen te gaan en bij te dragen aan een dringend noodzakelijke heropleving van democratische participatie. Hij doet voorstellen voor een alternatief ʻsociaal-democratisch arbeidsbeleid’.

Der arbeitende Souverän. Eine normative Theorie der Arbeit, door Axel Honneth, Suhrkamp Verlag, 2023: www.suhrkamp.de/buch/axel-honneth-der-arbeitende-souveraen-t-9783518587973

Zie ook: Goed werk is een doel, geen middel, door Gabriël van den Brink, Thijs Jansen & Kos Kole, in tijdschrift S & D, nr 9/10, 2011. Zie Noot 8 over zelfrespect en erkenning en Axel Honneth: https://beroepseer.nl

Ethiek van erkenning. Interview met Axel Honneth door Gijs van Oenen en A.J. Berg, Krisis, tijdschrift voor actuele filosofie, 77 (winter), 24 – 36 (1999): https://archive.krisis.eu/wp-content/uploads/2017/05/1999-4-07-oenen.pdf

Noot
^*) Axel Honneth, geboren in 1949, is Professor of the Humanities aan Columbia University in New York. Van 2001 tot 2018 was hij hoofd van het Institut für Sozialforschung aan de Johann Wolfgang Goethe-Universität in Frankfurt am Main.
In 2015 ontving Honneth de Ernst Bloch Prijs, in 2016 de Bruno Kreisky Prijs voor het politieke boek vanwege Die Idee des Sozialismus. In  juni 2021 gaf hij in Berlijn in de openluchtbioscoop Hasenheide zijn veelgeprezen reeks lezingen Benjamin Lectures over der arbeitende Souverän. De lezingenreeks mondde uit in het gelijknamige boek.

De Benjamin Lectures zijn te beluisteren op YouTube. Duits gesproken, met ondertiteling in het Engels. Meer info op: https://criticaltheoryinberlin.de/en/benjamin_lectures/2021/