Tomas Vanheste heeft op uitnodiging van het Rathenau Instituut een uitvoerig artikel geschreven over de bestrijding van desinformatie. Nu er de wildste theorieën over het coronavirus rondgaan, voert de Europese Commissie de strijd tegen desinformatie op. Maar het scheiden van feiten en meningen blijkt voor overheden vaak te hoog gegrepen. Burgers mediawijs en weerbaar maken, lijkt een betere aanpak. Die draagt bovendien bij tot het democratisch debat dat hard nodig is. Steeds meer mensen realiseren zich dat de aanpak van het virus niet bepaald wordt door wetenschappelijke feiten, maar door de politieke beoordeling daarvan aan de hand van waarden en belangen.

In het kort:

• De Europese Commissie trekt het initiatief bij de bestrijding van desinformatie naar zich toe.
• Een overheid is niet de instantie om aan te geven wat nepnieuws is en wat niet.
• Kijk ook waarom burgers ontvankelijk zijn voor desinformatie en naar de mechanismen die de verspreiding bevorderen.

Vanheste:

“Sinds de uitbraak van de coronacrisis is er vooral online een golf van desinformatie. Die diagnose stelt de Europese Commissie. Ze ziet daarin de hand van buitenlandse mogendheden, met name Rusland en China, die erop uit zijn Europa te destabiliseren en het eigen stoepje schoon te vegen.

Angst en onzekerheid vormen de vruchtbare grond waarin desinformatie welig kan tieren, denkt althans Commissievoorzitter Ursula von der Leyen. Wellicht kunnen we daar nog boosheid aan toevoegen, of die nu gerechtvaardigd is of niet. Boosheid over een overheid die in de bestrijding van de gezondheidscrisis de burgerlijke vrijheden ernstig inperkt en een publiek debat dat zeker aanvankelijk weinig ruimte biedt voor kritiek op de gekozen aanpak en waarin het medisch-virologische perspectief domineert.

Misleidend en onjuist nieuws

Het stimuleren van een breed debat over de aanpak van de coronacrisis lijkt niet de eerste bekommernis van de Europese Commissie. Zij focust zich vooral op het bestrijden van desinformatie. Op 10 juni kondigt ze aan het gevecht tegen misleidend en onjuist nieuws op te voeren. Bij de presentatie van de aanpak van aan Covid-19 gerelateerde desinformatie zegt buitenlandcommissaris Josep Borrell: ‘Informatie is de grondstof van de democratie’, en hij voegt eraan toe: ‘Opinies zijn vrij, maar de feiten zijn de feiten.’

Dat correcte informatie van wezenlijk belang is in een vitale democratie, kunnen we volledig onderschrijven. Maar dat de feiten de feiten zijn, is iets te eenvoudig gedacht. De Commissie definieert desinformatie als ‘aantoonbaar onjuiste of misleidende informatie, die wordt gemaakt, gepresenteerd en verspreid met economisch gewin als doel of de intentie het publiek te bedriegen.’ Die definitie laat veel ruimte voor interpretatie. De vraag is wanneer iets aantoonbaar onjuist is en wanneer er kwade opzet achter schuilgaat.

Verspreidingsmechanismen

Ook bijt de Commissie zich te veel vast in de inhoud van berichten. Het Rathenau Instituut heeft er in verschillende publicaties op gewezen dat het belangrijk is om meer te focussen op de rol van de verspreidingsmechanismen, de achterliggende algoritmes die bepalen welk nieuws mensen online te zien krijgen.

Daarnaast leidt de eenzijdige aandacht voor correcte informatie af van het feit dat aan beslissingen over het te voeren beleid altijd politieke keuzes ten grondslag liggen, ook in tijden van crisis. Ze worden niet afgedwongen door de feiten alleen, maar zijn gebaseerd op waarden- en belangenafwegingen. Omdat die afwegingen vaak ongelijk uitpakken voor verschillende groepen, is het belangrijk om hierover een open en breed debat te voeren. Zijn er ook visies en belangen die ten onrechte geen aandacht krijgen? Voelen mensen zich belemmerd om bepaalde zaken te bespreken?

Dat burgers op dit moment gretig desinformatie delen, kan heel goed voortkomen uit onvrede over hoe de coronacrisis hun vrijheid en bestaanszekerheid aantast. Of uit het gevoel daarover niet gehoord te worden.

Feit of interpretatie

Om te illustreren wat desinformatie is, geeft de Europese Commissie onder de aanhef Twijfelt u soms aan wat u leest? Hier zijn een paar feiten enkele voorbeelden van nepnieuws en haar reactie daarop. Het eerste gepresenteerde ‘feit’ is dit: ‘Geen superschurk achter de wereldwijde inspanning om de pandemie een halt toe te roepen: alleen maar wetenschappers die een vaccin voor iedereen zoeken’.”

Lees het hele artikel van Tomas Vanheste: Democratisch debat vergt meer dan bestrijding van desinformatie, Rathenau Instituut, 25 juni 2020: www.rathenau.nl

De strijd tegen desinformatie, Europese Commissie: https://ec.europa.eu

Het Rathenau Instituut houdt zich bezig met onderzoek en debat over de impact van wetenschap, innovatie en technologie op de samenleving.