De rechtsstaat een utopie?

Een leeg huis
De rechtsstaat? Wat de rechtsstaat echt is dat laat zich pas zien als de rechtsstaat er niet meer is. Een paradox. En als je terugkomt in de rechtsstaat vanuit een situatie van rechteloosheid en vervolging? Dan zal de rechtsstaat toch een beetje op het beloofde land lijken? Zelfs dat kan nogal eens tegenvallen. Dat laat Arnon Grunberg zien als hij vertelt hoe veel naar Nederland teruggekeerde vervolgden van de holocaust in zekere zin terug verlangden naar de oorlog. Dat gold ook voor zijn moeder die terugkeerde uit Auschwitz. Hij citeert verder uit een leeg huis van Marga Minco, waarin personage Yona zegt: “Toen leefde je ergens naartoe, iedere dag opnieuw, je dacht: straks … Nu weet ik niet eens wat voor datum we hebben.”¹⁾ De rechtstaat voelde leeg en vervreemdend. Die ervaren leegte zal ook veroorzaakt zijn door de koele en afstandelijke ontvangst die de terugkerende vervolgden na de oorlog hier veelal kregen. In de herstelde Nederlandse rechtsstaat ging het moeizaam én langzaam met de teruggave van Joodse bezittingen en rechten. Nederlandse overheden confronteerden teruggekeerde slachtoffers van de Nazi-terreur met openstaande rekeningen over de periode dat zij in de kampen verbleven, voor erfpacht bijvoorbeeld. Ook toen de rechtsstaat de verzorgingsstaat voortbracht en veel nieuwe rechten voor de burgers creëerde, was het voor veel mensen moeilijk om die rechten daadwerkelijk te krijgen. Juist dóór de overheid raakten mensen in de verdrukking. Denk aan de toeslagen, aan de schuldenproblematiek.

De rechtsstaat stelt zorgvuldigheidseisen aan de publieke belangenbehartiging, maar de risico’s van de gaswinning werden eenzijdig op de Groningers afgewenteld. Daarvoor kunnen we opeenvolgende kabinetten verantwoordelijk houden, maar ook het parlement liet dit gebeuren. En de burgers in de rest van het land – inclusief schrijver dezes – stonden erbij, keken ernaar en profiteerden ervan.

Een lege huls?
Als we zo nog eens terugzien dan kunnen we toch haast niet volhouden dat de rechtsstaat echt bestaat? Een overheid die het de burger moeilijk maakt om zijn rechten te krijgen. Rechters die de overheid te lang het voordeel van de twijfel geven. Een parlement waarin politieke partijen de belangen van hun achterban verabsoluteren en onvoldoende in staat lijken om daar boven uit te stijgen. De zorgvuldige publieke afweging die rekening houdt met minderheidsbelangen en zoekt naar een vorm van evenredigheid, komt daardoor in de verdrukking. ²⁾
Tom-Jan Meeus stelt dat de volgende klassiek-democratische deugd dreigt te verdwijnen: “Matigheid om niet bij elke keuze de eigen verlangens voorop te stellen”. ³⁾ Het zijn de populistische politici die juist een democratisch rechtsstatelijke ondeugd tot hun handelsmerk hebben gemaakt: alles voor de meerderheid, het eigen volk eerst, miskennen of zelfs bestrijden van de pluraliteit, duidelijkheid zonder nuances.

De rechtsstaat als ‘methode’
Als ik het hier beschreven falen van de rechtsstaat nog eens overzie, roept het de vraag op: is de rechtsstaat wel herkenbaar en tastbaar in de dagelijkse werkelijkheid van voldoende mensen? Ik denk het niet. Hoe komt dat? Ligt dat – zoals Tom-Jan Meeus opmerkt – aan de ‘democratische ongeletterdheid’ van de Nederlandse burger die door de populisten van diverse partijen gevoed wordt? Komt het doordat de rechtsstaat geen echt verhaal heeft dat de mensen onderling verbindt? Misschien is de rechtsstaat teveel gepresenteerd als het beloofde land. Als die beloofde staat niet wordt waargemaakt, dan leidt dat tot teleurstellingen en wordt ze ongeloofwaardig. Dat is gevaarlijk, dat leidt tot uitholling van binnenuit en schept ruimte voor autoritaire en dictatoriale verhoudingen.
Misschien helpt het als we de rechtsstaat meer leren zien als een nastrevenswaardige manier – een zienswijze een methode – om te komen tot goed bestuur en evenwichtige maatschappelijke verhoudingen. Misschien vergroot dat het bewustzijn dat de democratisch rechtsstatelijke instituties en beginselen geen vanzelfsprekende verworvenheden zijn, maar dat we ze steeds weer opnieuw scherp en bij de tijd moeten houden. Ik ga het vergelijken met de manier waarop we met het begrip waarheid zouden kunnen (en moeten?) omgaan.

Ik ga ervan uit dat de absolute en onomstotelijke waarheid niet bestaat, maar vind toch dat we veel moeten investeren in verantwoorde en toegankelijke methoden van waarheidsvinding. Dat is een paradox, die daagt uit tot kennisontwikkeling.
Ik ga ervan uit dat een voor alle burgers rechtvaardige staat en samenleving nergens te vinden zijn, maar ik zie het als een democratisch rechtsstatelijke plicht om te blijven streven naar zoveel mogelijk rechtvaardigheid voor zoveel mogelijk burgers zonder uitsluiting van wie dan ook. Een paradox die uitdaagt tot het ontwikkelen en hanteren van beginselen voor goed en rechtvaardig bestuur.

Een open en kritisch rationele benadering van de waarheid, en een open en kritisch rationele behandeling van democratisch rechtsstatelijke vragen. Die twee benaderingen zullen elkaar in de toekomst hard nodig hebben. En juist ambtenaren hebben de rol en de positie om die bij hun beleidsadvisering en uitvoerende taken toe te passen. Karl Popper bracht in 1945 zijn Open Society and its enemies uit. Het boek blijft op dat punt actueel.⁴⁾

Noten
¹⁾ NRC Handelsblad, 4 mei 2019
²⁾ Ook de media spelen hier een rol. Die laten de politieke debatten het liefst zien als een arena met winnaars en verliezers.
³⁾ Meeus, Tom-Jan. (2024) Duidelijkheid. Essay Stichting Maand van de Filosofie.
⁴⁾ Daarom is het maar goed dat het recent nog in een nieuwe vertaling verscheen: Popper, Karl (2017) De Open samenleving en haar vijanden. Lemniscaat.

Deze blog is deel 9 in de serie over een rechtsstatelijk onderwerp.

Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef
als kompas voor overheid en burger, door Hans Wilmink: https://beroepseer.nl

Geef een reactie Reactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.