De drie pijlers onder onze rechtsstaat

Dit jaar schreef ik iedere maand een blog over de rechtsstaat. Voortbordurend op mijn essay Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger.¹⁾Dit is de twaalfde blog en dus de laatste in de serie.
Wat doe je in zo’n laatste stukje? Ik ga samenvatten wat voor mij de pijlers zijn onder de idee en de praktijk van de rechtsstaat. Daarvoor heb ik geen abstracte uiteenzetting nodig. De actualiteit rond dit onderwerp is ook in deze weken weer zo indringend dat ik daar direct bij kan aansluiten. Die actualiteit laat die pijlers van de rechtsstaat heel helder zien en ook hoe ze steeds weer onder druk staan.

Pijler 1: de juridische beginselen en de instituties.

Een noodtoestand uitroepen zonder dat daar een verdedigbare aanleiding toe is – zoals een pandemie of een andere acute dreiging – dat is een geijkte manier om de rechtsstaat een slag toe te brengen. Bij ons is dat onlangs geprobeerd door de vraagstukken rond asiel tot een crisis te verklaren die noodwetgeving zou rechtvaardigen. Noodwetgeving die rechtsstatelijke zorgvuldigheidsprocedures zou omzeilen. Kritische ambtelijke adviezen en stevige parlementaire druk hebben dat voorkomen.

De president van Zuid-Korea heeft met een beroep op een vermeende noodtoestand geprobeerd de rechtsstaat in zijn geheel in één klap op te heffen.
Hij kondigde de staat van beleg af, en liet de militairen het parlement bezetten.
Hier heeft de volksvertegenwoordiging ondersteund door een massaal burgerschapsverzet de militairen uit het parlement verjaagd!

Bij deze gebeurtenissen waren de fundamentele juridische en institutionele pijlers van de rechtsstaat in het geding: in het bijzonder de rol van het parlement, en het beginsel dat ook de overheid gebonden is aan het recht.
Ze laten zien dat die instituties en beginselen functioneren bij de gratie van het rechtsstatelijk besef van de volksvertegenwoordigers, de burgers en de ambtenaren. Tegenover deze hoopgevende gebeurtenissen staat de aankondiging van president Biden dat hij zijn zoon Hunter gratie zal verlenen, waarmee ook hij – in navolging van Trump – grote schade toebrengt aan de onafhankelijke rechtspraak.

Pijler 2: De maatschappelijke missie: verschillen overbruggen.

Een tweede manier om de rechtsstaat te ondermijnen is het stemming kweken tegen verschillen – in belangen, culturen, opinies. Zo heeft mevr. Bente Becker (VVD) een motie ingediend die het kabinet vraagt om gegevens bij te houden over “culturele en religieuze normen en waarden van Nederlanders met een migratieachtergrond”. Culturele en religieuze normen van Nederlanders met een autochtone achtergrond vraagt ze niet. Die zijn kennelijk vanzelfsprekend. Eigen volk toch? Ik zie er een stommiteit in, een discriminerend element en een fundamenteel gevaar.
Een stommiteit achter deze motie is de kennelijke veronderstelling dat je normen en waarden van een groep – welke dan ook – eenduidig zou kunnen benoemen.
Er zit ook een discriminerend element in de motie, dat kreeg al de nodige aandacht. De motie roept op om Nederlanders met een migratieachtergrond apart te behandelen. Dat lijkt in strijd met art. 1 van de Grondwet.
Het gevaar achter de motie is dat ze stemming maakt voor de idee dat we een homogeniteit aan normen en waarden, culturele en etnische identiteit zouden moeten nastreven. Dat is in strijd met de maatschappelijke opgave voor de rechtsstaat: die is gericht op het overbruggen van verschillen in plaats van ze te verharden en er stemming tegen te maken. Ik kan me haast niet voorstellen dat mevr. Becker dit bewust zo heeft bedoeld. Maar in het kabinet dat ze om het bijhouden van deze gegevens vraagt zitten enkele ministers die wel degelijk voor deze ‘omvolking’ pleiten en de gegevens ook ten behoeve van dat streven zouden willen aanwenden.
Kennelijk kregen die binnen het kabinet de nodige tegenspraak; het kabinet zal de motie niet uitvoeren.²⁾ Toch is het erg verontrustend dat de motie een ruime meerderheid in de Tweede Kamer haalde. Buiten de huidige regeringscoalitie hebben ook de SP, SGP, JA 21, CU, CDA en FVD voorgestemd. Hopelijk brengen de harde tegengeluiden enkele van de voorstemmers alsnog tot bezinning.

Pijler 3: Verantwoord en controleerbaar omgaan met de feiten.

Een derde manier om de rechtsstaat te ondermijnen is het miskennen van en het manipuleren met feiten. Een open samenleving kan niet zonder een open en controleerbare omgang met de feiten leerde Karl Popper ons.³⁾ Goed bestuur is onmogelijk zonder goed beleid en goed beleid vergt een verantwoorde omgang met feiten. Als het over migratie gaat bijvoorbeeld, dan weten we dat asiel slechts 11% uitmaakt van de totale migratie. Het grootste deel is arbeidsmigratie en de bestaande arbeidsmigratie levert veel private baten op maar juist ook hoge publieke lasten en een op veel plaatsen onaanvaardbare uitbuiting van migranten.⁴⁾
Daarover moeten de politieke keuzes worden gemaakt, zodat we de arbeidsmigratie krijgen waar onze samenleving en economie wel bij varen.⁵⁾

Dat burgers en ambtenaren allerhande zich verenigen om deze pijlers van de rechtsstaat te stutten. Dat is mijn oproep en mijn wens voor het nieuwe jaar. Ik hoop dat de ondermijnende krachten steeds een krachtige tegenreactie zullen oproepen en uiteindelijk het rechtsstatelijk besef sterker maken. Ik zou willen dat er ruimte in het onderwijs komt om de kinderen de waarde te leren kennen van verschillen, en te ervaren hoe deze het samenleven kunnen versterken. Dat ze zich ontwikkelen tussen theoretisch en praktisch aangelegde kinderen, tussen kinderen met verschillende culturele achtergronden, en met verschillende seksuele identiteiten.

1) https://beroepseer.nl/actueel-in-beroepseer/beroepseer-essay-voorbij-boos-en-achteloos-rechtsstatelijk-besef-als-kompas-voor-overheid-en-burger/
2) https://nos.nl/artikel/2547328-schoof-kabinet-doet-geen-onderzoek-naar-mening-nederlanders-met-migratieachtergrond
3) Popper, Karl. (2017) De open samenleving en haar vijanden. Rotterdam, Lemniscaat. Oorspronkelijke uitgave 1945 The Open Society and its enemies.
⁴⁾Rapport van de Staatscommissie Demografische ontwikkelingen 2050. https://www.eerstekamer.nl/overig/20240614/rapport_van_de_staatscommissie/document
⁵⁾ https://decorrespondent.nl/15733/ranking-the-migrant-een-realistisch-gesprek-over-onorthodoxe-migratie-ideeen/390ed87d-63a4-0ae7-1de0-961e60a1a5f6

Deze blog is deel 12 en tevens de laatste in de serie over een rechtsstatelijk onderwerp.

Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef
als kompas voor overheid en burger, door Hans Wilmink: https://beroepseer.nl

Geef een reactie Reactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.