De betekenis van kunst in het onderwijs. Gert Biesta opent Musework Live 2021-festival dat gaat over ‘kritische kwaliteit’

Gert Biesta verdiepte zich in het cultuuronderwijsbeleid en schrok van wat hij las. Cultuureducatie lijkt zich alleen te richten op problemen oplossen en antwoorden vinden. Terwijl de kunsten juist bijdragen door problemen te máken, vragen te stellen en te blijven zoeken.
Op 17 mei 2021 opent hij het online onderzoeksfestival Musework-Live-2021 dat ’s middags van start gaat met een lezing over de betekenis van kunst in het onderwijs. Het festival duurt tot en met 21 mei en heeft tot thema: Kritische kwaliteit – hoe zit dat in jouw werk?
Biesta is onderwijspedagoog en was vanaf april 2016 vijf jaar lang bijzonder hoogleraar ‘Pedagogische dimensies van onderwijs, opleiding en vorming’ aan de Universiteit voor Humanistiek. De leerstoel is ingesteld door het Nederlands Instituut voor Onderwijs en Opvoedingszaken NIVOZ. Biesta is internationaal erkend specialist op het gebied van pedagogiek en was tussen 2015 en 2019 geassocieerd lid van de Onderwijsraad.
Musework Live 2021 is een initiatief van het Lectoraat Muzische professionalisering van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU) in samenwerking met interne HKU partners en externe partners. Het festival wordt samen met docenten, makers, studenten en onderzoekers vormgegeven.

Nieuwe benadering van kunsteducatie

In 2017 verscheen Biesta’s boek Door kunst onderwezen willen worden waarin hij een nieuwe benadering van hedendaagse kunsteducatie presenteert door de unieke mogelijkheden te laten zien die de kunsten bieden om een dialoog aan te gaan met de wereld om ons heen. Deze benadering van kunsteducatie is gebaseerd op onderwijzen als een proces van tonen, waarbij de docent de leerling laat zien wat goed, belangrijk of betekenisvol zou kunnen zijn om aandacht aan te besteden.
Aan de hand van de performance Hoe men afbeeldingen uitlegt aan een dode haas van de Duitse kunstschilder Joseph Beuys in 1965, waarvan afbeeldingen in het boek zijn opgenomen, maakt Biesta duidelijk hoe dit proces werkt.

Biesta gaf eerder lezingen over kunst en onderwijs. In 2017 in Rotterdam tijdens een door de Rotterdamse Kunstorganisatie KCR georganiseerde conferentie Afkijken mag! over Kunst in de context van het onderwijs | Onderwijs in de context van de kunst. Hij begon zijn betoog met het schetsen van twee hedendaagse problematische ontwikkelingen:
1. Kunst verdwijnt uit kunsteducatie
2. Educatie verdwijnt uit kunsteducatie
Biesta stelde dat vooral bij kijken of luisteren naar kunst het ontmoeten van weerstand tegelijkertijd het ontmoeten van je eigen verlangens is. Als voorbeeld gaf hij dat muziek luisteren het oefenen van geduld is. Je moet erbij blijven. Op de vraag hoe je kinderen kunt helpen erbij te blijven, zei hij “door het openhouden van deurtjes naar de ziel. Vijftien minuten theater kan misschien een slot openen dat al jaren is vastgeroest”. Verder benadrukte Biesta dat het belangrijk is om jong te beginnen om dat slot te openen en om in de wereld te komen, omdat dit een kwestie is van lange termijn.

Volgens Biesta biedt kunst een unieke mogelijkheid voor onderwijs dat niet smal wil scholen, maar breed wil vormen.
Onderwijs heeft een taak om bij de ander het verlangen te wekken om op een volwassen manier in de wereld te willen zijn. Kunst kan daaraan bijdragen, onder andere vanwege de ervaring die het biedt om met weerstand om te gaan, grenzen te ontmoeten en verlangens uit te stellen.

Verbeeldingskracht

In de rubriek Buitenblik van Kunstzone, tijdschrift voor professionals in kunst- en cultuureducatie, gaat Biesta in op verbeeldingskracht die volgens hem realiteitszin behoeft.

In het huidige Nederlandse discours over kunst- en cultuureducatie wordt verbeelding vaak opgevoerd als culturele basisvaardigheid, een belangrijk begrip, maar het vormt niet het hart van kunst en kunstonderwijs. De essentie van onderwijs is dat je je leert verhouden tot de wereld zoals die is. Het gaat om de rommelige ontmoeting met de werkelijkheid. Kunst maakt een heel eigen, specifieke ontmoeting mogelijk die in eerste instantie zintuiglijk van aard is: kijken, luisteren, ervaren. Kunst stelt ons de vraag hoe de wereld is en drukt ons met onze neus op de realiteit ervan, omdat kunst zelf óok materieel is.

Verbeeldingskracht wordt vaak op voorhand positief geduid, iets dat zonder meer gestimuleerd moet worden. Maar, waarschuwt Biesta:

Het is geen waarde op zich. Om de gaskamers te kunnen ontwerpen was ook verbeeldingskracht nodig. De echte vraag is dus niet of verbeeldingskracht in het kunstonderwijs thuis hoort, maar wélke. Van wezenlijk belang is hoe je je verhoudt tot datgene wat je kunt verbeelden.
Geëngageerde kunst kan daarbij helpen: kunst rammelt soms aan sociale en politieke structuren. Ze kan maatschappelijke discussies aanzwengelen en problemen blootleggen – maar wél vanuit haar eigen rol, met haar specifieke artistieke taal en materiële middelen. Niet als politiek programma. Geëngageerde kunst is waardevol voor kunstonderwijs, niet als middel om van leerlingen ‘agents of change’ te maken, maar omdat ze het ongemak van de wereld thematiseert – en zo de leerling in alle openheid uitnodigt zijn positie in de realiteit te bepalen.

Nieuw boek

Biesta heeft verschillende boeken geschreven. Een van zijn bekendste is Het prachtige risico van onderwijs (2014). Zijn nieuwste boek is het resultaat van een initiatief van het NIVOZ, een aantal bijeenkomsten van lectoren en leraren onder leiding van Biesta in de periode 2016 – 2020. Hun bijdragen zijn gebundeld in Pedagogiek als betrokken handelingswetenschap. Over de relatie tussen onderzoeken en handelen in het onderwijs. De auteurs zijn: Jacquelien Bulterman-Bos, Ton Bruining, Monique Leijgraaf, Frederike de Jong, Jos Castelijns, Geert Bors, Hans Bakker, Hester IJsseling Pieter Boshuizen, Bas van den Berg en Gert Biesta. Biesta voerde de redactie samen met Maartje Janssens, wetenschappelijk medewerker bij NIVOZ.
Op de site van NIVOZ bespreekt Wouter Pols het boek uitgebreid in zijn artikel: Onderwijs is kinderen op zo’n manier in de wereld inleiden zodat ze zelfstandig en volwassen op kunnen treden (7 mei 2021).

Kern van het boek is een verwijzing naar Aristoteles. Wat leraren nodig hebben is geen verklarende kennis van het niet-veranderlijke, maar praktische kennis van het veranderlijke. Of anders gezegd: wat ze nodig hebben is niet zozeer wetenschap, maar vakmanschap. En precies daar is pedagogiek als betrokken handelingswetenschap op gericht.
Lees het hele artikel van Wouter Pols op NIVOZ: https://nivoz.nl

Musework Live 2021 – van 17 tot en met 21 mei 2021. Met overzichtsprogramma. Deelnemen is gratis: www.musework.nl/nl/page/11509/musework-live-2021—donderdag-20-mei
Musework: www.musework.nl/

Kunstzone: https://kunstzone.nl/buitenblik-siem-nozza-creativiteit-is-de-belangrijkste-waarde-in-de-mens-2/

Door kunst onderwezen willen worden- Kunsteducatie ‘na’ Joseph Beuys, door Gert Biesta, Artez Press, 2017: https://artezpress.artez.nl/nl/boeken/door-kunst-onderwezen-willen-worden/
Video met samenvatting van de presentatie Door kunst onderwezen willen worden, 7 februari 2018: https://vimeo.com/268734590

Pedagogiek als betrokken handelingswetenschap, Gert Biesta en Maartje Janssens (red.), uitgeverij Phronese, 2021 https://www.uitgeverijphronese.nl/?page_id=833