De arbeidsmarkttransitie. Pleidooi voor herwaardering van werk

Wat betekent waardevol werk eigenlijk? Ton Wilthagen en Marieke Stolp leggen het uit in het witboek De arbeidsmarkttransitie. Naar meer waarde en meer werk dat gaat over het belang van arbeidsparticipatie, de parallelle arbeidsmarkt en de beste manieren om talent te benutten.
Ton Wilthagen is hoogleraar Arbeidsmarkt aan de Universiteit van Tilburg. Hij bekleedt de leerstoel ‘Institutionele en juridische aspecten van de arbeidsmarkt’. Marieke Stolp is sociaal- en organisatiepsychologe en onderzoeker.

1 tot 2 miljoen mensen

Nederland investeert in vergelijking met omringende landen zeer beperkt in publieke arbeidsmarkt- en scholingsprogramma’s, zeker wat betreft mensen die buiten de arbeidsmarkt staan. De Participatiewet uit 2015 heeft aan deze situatie weinig verbeterd. Sterker nog: de regels zijn juist complexer geworden terwijl de werkzekerheid en werkomstandigheden van veel groepen mensen – zoals mensen die normaliter een plaats hadden gekregen in de sociale werkvoorziening – juist zijn verslechterd. Naar schatting zijn er 1 tot 2 miljoen mensen in Nederland die graag op de een of andere manier betaalde arbeid willen verrichten, maar daarin niet slagen. De coronacrisis heeft hun situatie nog moeilijker gemaakt.

Ook andere typisch Nederlandse arbeidsmarktregels, zoals de lange loondoorbetalingsplicht voor bedrijven als een werknemer ziek wordt, dragen bij aan risicomijdend gedrag van werknemers en staan daarmee een inclusieve arbeidsmarkt in de weg.

De auteurs bepleiten in hun witboek een arbeidsmarkttransitie waarin het verduurzamen van arbeid en de arbeidsmarkt door het niet langer onbenut laten dan wel verspillen van talent voorop staat.  Zij gaan na welke systemische veranderingen noodzakelijk en wenselijk zijn om tot een inclusiever arbeidsmarkt te komen. Het doel wordt intussen onderschreven door politieke partijen en maatschappelijke organisaties, waaronder werkgeversorganisaties, vakbonden en organisaties van de mensen die het betreft.

In vier stappen naar verandering

Er zijn vier stappen nodig voor de arbeidsmarkttransitie. De eerste stap betreft het centraal stellen van de brede individuele en maatschappelijke waarde die zinvolle en betaalde arbeid vertegenwoordigt. Elk talent verdient het om te worden ontwikkeld en benut. De herwaardering van werk vereist een opvatting van contributieve in plaats van distributieve rechtvaardigheid, met ingrijpende consequenties voor zowel het arbeidsmarkt- als het sociale zekerheidsbeleid, en bovendien voor de economie als geheel.

De tweede stap betreft het zo concreet mogelijk maken van de waarde van werk, zodat er meer en beter rekening mee kan worden gehouden. Deze stap sluit aan bij het perspectief van brede welvaart. Participatie van de particuliere sector bij nieuwe initiatieven is noodzakelijk. Gemeenten komen er financieel slecht uit bij het creëren van nieuw werk en nieuwe werkvormen voor mensen die langdurig langs de kant staan (denk aan basisbanen).

Een derde stap betreft het (anders) organiseren van werk op de arbeidsmarkt. We kennen in Nederland te weinig vaarwegen naar zinvol en betaald werk. De Participatiewet heeft feitelijk geleid tot een verdere versmalling, omdat te weinig mensen hun weg vonden naar regulier werk en bovendien de bestaande weg naar de sociale werkvoorziening per direct werd afgesloten.
Ton Wilthagen lanceerde in maart 2021 het idee van een parallelle arbeidsmarkt tijdens de Movisie Participatielezing dat hij samen met Jos Verhoeven – algemeen directeur Start Foundation – had uitgewerkt. De parallelle arbeidsmarkt richt op nieuw werk voor mensen die de stap naar de reguliere arbeidsmarkt niet kunnen maken en speelt in op zogenoemde maatschappelijke tekorten. Dat zijn zaken die nu in de samenleving blijven liggen in de sfeer van producten en diensten die nu niet worden gemaakt en geleverd, maar waaraan wel waarde wordt toegekend of toegekend zal worden.

De vierde en laatste stap is het erkennen en waarderen van talent. In de huidige situatie wordt een grote groep mensen die buiten het arbeidsproces staat, niet gekend. Van daadwerkelijk contact, maatwerk en op vertrouwen gebaseerde dienstverlening is nauwelijks sprake. Daarover wordt intussen politiek en maatschappelijk fel gedebatteerd. Ook weet men nauwelijks over welke competenties en vaardigheden mensen beschikken. Het is belangrijk dat mensen hun talenten in de volle breedte kunnen etaleren, dat recht wordt gedaan aan wat ze in huis hebben en dat er niet alleen een beter beeld is van wat iemand kan, maar ook van wat iemand zou kúnnen.

De transitie is in feite al begonnen

Het witboek constateert dat de arbeidsmarkttransitie in feite al is begonnen. Het gaat om institutionele verandering, sociale innovatie én om gedragsverandering. Deze drie zaken veronderstellen elkaar en werken niet zonder elkaar. Ook technologie en methodiek – zoals de MKBA-methode –^*) hebben een bijdrage te leveren. In de huidige systemen zijn veranderingen al merkbaar en in veel arbeidsmarktregio’s, gemeenten, bedrijven en instellingen bruist het van energie en betrokkenheid. Daar accepteert men de bestaande situatie niet langer. Als we ook in Nederland de brede welvaart willen vergroten en willen herstellen van de gevolgen van de coronacrisis, dan kan dat niet zonder inclusie en participatie.

Noot
^*) MKBA-methode: In de praktijk toegepaste methode van maatschappelijke kosten en batenanalyse (MKBA) en aanverwante methoden, waarmee concrete beslissingen in het sociaal domein kunnen worden gefundeerd.

Downloaden whitepaper De arbeidsmarkttransitie. Naar meer waarde en meer werk, door Ton Wilthagen en Marieke Stolp. Illustraties: Rosa Snijders. Uitgave NSvP – Innovatief in werk:  www.innovatiefinwerk.nl
De Nederlandse Stichting voor Psychotechniek (NSvP) zet zich in voor een menswaardige toekomst van werk voor iedereen – via kenniscentrum Innovatief in Werk en subsidie van projecten.

Zie ook artikel: We kampen met een inclusietekort op de arbeidsmarkt, door Ton Wilthagen en Marieke Stolp, Sociale Vraagstukken, 3 september 2021: www.socialevraagstukken.nl/we-kampen-met-een-inclusietkort-op-de-arbeidsmarkt/
Lees onderaan dit artikel de reacties.