Ruim 200 aanhoudingen bij veertiende blokkade A12 luidt de kop boven een artikel in een landelijke krant op vrijdag 22 september 2023. Het is de veertiende dag op rij dat de klimaatactiegroep Extinction Rebellion (XR) demonstreert. XR wilt dat de overheid stopt met de belastingvoordelen die grote bedrijven krijgen op het verbruik van fossiele brandstoffen. Tot die tijd blokkeert de groep de snelweg A12 bij Den Haag.

Heeft iedereen altijd het recht om te protesteren? Waar begint en eindigt het recht op betoging? De dagelijkse blokkade van XR heeft de discussie over het demonstratierecht weer doen oplaaien. Waar stel je de grens?
Wessel Wierda van Folia, het journalistieke en onafhankelijke medium voor studenten, docenten en medewerkers van de Universiteit van Amsterdam (UvA), vroeg het aan Jerfi Uzman, hoogleraar staatsrecht aan de UvA. Hij vond het “een van de moeilijkste onderwerpen in het recht”.

Voorbij aan het demonstratierecht

Volgens Bas Schotel, docent algemene rechtsleer aan de UvA s gaat de snelwegblokkade van XR “voorbij aan het demonstratierecht”. Hij legt uit: “Het idee van het demonstratierecht is dat je de mogelijkheid hebt om een gemeenschappelijke opvatting te uiten op een betekenisvolle plek in de publieke ruimte”.
Dat daar tot op zekere hoogte verkeersoverlast of hinder bij kan plaatsvinden is slechts een neveneffect, stelt Schotel. “Voor XR is het verstoren van het normale leven echter niet een ongewenst neveneffect, dat is precies het hoofddoel”.
Daarmee treedt XR met de snelwegblokkade buiten het recht, vindt Schotel. “Maar dat wil niet zeggen dat dit een manier van handelen is die niet zou passen in een volwassen democratische rechtsstaat”, relativeert hij. Integendeel: “De figuur van de burgerlijke ongehoorzaamheid is een al lang bestaande praktijk. Het is een legitiem (politiek) actiemiddel dat fundamenteel verschilt van een gewone wetsovertreding”.

Schotel gaat vervolgens dieper in op de juridische kant van burgerlijke ongehoorzaamheid.

Er is wel een grens

Jerfi Uzman kijkt anders aan tegen burgerlijke ongehoorzaamheid dan Schotel. Hij ziet burgerlijke ongehoorzaamheid niet als een buitenrechtelijk, legitiem middel dat actievoerders kunnen aanwenden. “Maar het een sluit het ander niet uit. Het recht op betoging beschermt een zekere mate van burgerlijke ongehoorzaamheid”. In die zin is het niet juridisch verboden om ongehoorzaam te zijn als burger, betoogt Uzman.
Maar er is wel een grens. Breng je de veiligheid van een vliegtuig in gevaar om een punt te maken, dan valt dat überhaupt niet onder de vrijheid van betoging. Een snelwegblokkade daarentegen, wél. “Op een snelweg zal het belang van de verkeersveiligheid vaak zwaarder wegen dan het belang van de demonstrant”, zegt Uzman. “Maar dat neemt niet weg dat de overheid de specifieke redenen om op een snelweg te demonstreren wel moet meenemen in de afweging”.

Uzman verwacht dat hoe langer de blokkade voortduurt, hoe groter de kans is dat de rechter op een gegeven moment het belang van de verkeersveiligheid laat prevaleren.
Dat gebeurde in 2014 ook bij de dagelijkse manifestatie van de Occupy-beweging op het Malieveld in Den Haag. Volgens de rechter had de actie op den duur ‘het karakter van een manifestatie verloren’.

Wiersma begon zijn artikel over de vraag of iedereen altijd het recht op demonstreren heeft en noemde het rondetafelgesprek in het parlement over ‘de vele facetten rond het demonstratierecht’ op 7  september 2023. Daaraan namen deel burgemeesters, experts en vertegenwoordigers van politie en justitie en leden van actiegroepen w.o. XR, Kick Out Zwarte Piet.
Men kwam niet tot een vergelijk na drie uur discussiëren. Er volgden geen scherpe juridische grenzen aan demonstreren. Burgemeester Van Zanen van Den Haag riep daarop uit “het voor de rechter te laten komen”.

Heeft iedereen altijd het recht om te protesteren, zo ook op de snelweg? door Wessel Wierda, Folia, 21 september 2023: www.folia.nl/actueel/158746/heeft-iedereen-altijd-het-recht-om-te-protesteren-zo-ook-op-de-snelweg

Rondetafelgesprek over demonstratierecht in Tweede Kamer: www.tweedekamer.nl/debat_en_vergadering/uitgelicht/rondetafelgesprek-over-demonstratierecht

Zie ook: Politiebonden doen dringend beroep op politiek in verband met XR-wegblokkade in Den Haag. De onevenredige politie-inzet kan Nederland zich niet meer veroorloven, Blogs Beroepseer, 9 september 2023: https://beroepseer.nl

Foto bovenaan is van Roel Wijants: Bezetting A12 door Extinction Rebellion op 28 januari 2023