In het artikel The Capitalist’s Dilemma schreven Clayton Christensen en Derek van Bever, beiden verbonden aan Harvard Business School, dat de verstarde ideeën van de financiële wereld zo stevig verankerd zijn dat we eigenlijk een moderne Luther nodig hebben om de noodzaak tot verandering te formuleren.

Momenteel ontstaan er overal bewegingen die het management van grote organisaties willen hervormen. Leidinggevenden wijzen op de mogelijkheid van een Reformatie van het management, ja zelfs van het hele kapitalistische systeem. Christensen en Van Bever zijn niet de enigen die roepen om een soort reformatie. In zijn artikel Has Capitalism Reached A Turning Point? wijst de Australiër Steve Denning erop dat de laatste tijd de roep om verandering opklinkt uit toonaangevende kranten en tijdschriften als Harvard Business Review, The Economist, de Financial Times, The New York Times, The Wall Street Journal, The Washington Post en Forbes. Ze nemen afstand van de huidige managementpraktijken en pleiten voor een essentiële verandering.
De vraag is of we op een keerpunt zijn beland wat betreft management of zelfs van het kapitalisme, te vergelijken met de Reformatie van vijf eeuwen geleden?
Denning (1944) was decennialang werkzaam bij de Wereldbank, tot 2000. Sindsdien schrijft hij boeken over leiderschap en management. In 2010 verscheen zijn boek The Leader’s Guide to Radical Management: Re-inventing the Workplace for the 21st Century.

De Reformatie

Begin zestiende eeuw begon wat we later de Protestantse Reformatie zouden gaan noemen een factor van betekenis te worden, als reactie op de schaamteloze hebzucht en corruptie van de Rooms-katholieke Kerk. In 1517 formuleerde de Duitse priester Maarten Luther zijn Vijfennegentig stellingen in een brief aan de aartsbisschop. In ongeveer dezelfde periode lanceerde Ulrich Zwingli in Zwitserland zijn Zevenenzestig stellingen die verrassend veel leken op die van Luther en die de grondslag zouden vormen van de Zwitserse Reformatie.
De in die tijd uitgevonden drukpers hielp het nieuws te verspreiden naar de steden, maar onderlinge geschillen op geloofsgebied belemmerden een snelle opmars. De toekomst leek ongewis en de Kerk, de meeste regeringen, de heersende klasse en de burgerij handhaafden de status quo.

In 1529 zag de Duitse landgraaf Filips van Hessen politieke mogelijkheden in een samenwerking tussen Luther en Zwingli. Hij besefte de kracht van een verenigd Protestants front tegen de gevestigde elite en organiseerde een bijeenkomst die nu bekend staat als het Godsdienstgesprek te Marburg. Luther en Zwingli waren het eens met elkaar in grote lijnen, met uitzondering van het leerstuk van de consubstantiatie: de tegenwoordigheid van het lichaam van Christus in het brood en de wijn tijdens de eucharistie. Luther en Zwingli kwamen er niet uit.
De vergadering in Marburg werd afgebroken en de Reformatie werd etappegewijs voortgezet in een tijdsbestek van honderd jaar. Het verschil van opvatting lijkt achteraf futiel als we de belangrijke punten waarop men het wel met elkaar eens was in aanmerking nemen. Het verhinderde een verenigd Protestants front. Met de wijsheid achteraf kunnen we constateren dat als deze leiders hun geloofsgeschillen opzij hadden gezet en de nadruk hadden gelegd op de punten waarop ze het eens waren, de Reformatie zich veel sneller had kunnen ontwikkelen en verspreiden. Zoals zo vaak, is perfectie de vijand van het goede geworden.

Global Drucker Forum in Wenen in november 2014

Op 13 en 14 november 2014 komen in Wenen veel thought leaders¹⁾ bij elkaar op het Global Drucker Forum: The Great Transformation – Managing our way to prosperity. Sprekers zijn o.a. Clayton Christensen, Gary Hamel en Roger Martin. “We zijn aangekomen op een keerpunt”, laat het Forum weten: “De wereld beweegt zich óf in de richting van groei en welvaart op de lange termijn, óf in de richting van economische neergang. De samenhang van de maatschappij staat op het spel”.

De vraag is of het Drucker Forum in staat blijkt te komen tot een verenigd front voor hervormingen. Of komt er zoals gebeurde met het Godsdienstgesprek te Marburg versplintering met leiders die hun eigen standpunt benadrukken waardoor de gemeenschappelijke grond oplost in de herrie van verhitte debatten over dogmatische details?

Waarom de huidige roep om hervorming van betekenis is

In de eerste plaats is de roep om verandering niet afkomstig van slecht geïnformeerde armoedzaaiers, maar van vooraanstaande stemmen uit de zakenwereld, de zware artillerie van het kapitalisme zelf. Het gaat ook niet om een of twee stemmen.

Ten tweede is de kritiek en de roep om verandering talrijk en simultaan. De kanonnensalvo’s klinken allemaal tegelijk.

Ten derde gebruiken gedachte-leiders geen eufemistische termen en dekken ze zich niet in. Hun uitgesproken aanklacht is niet gericht tegen een bedrijf, maar geldt voor de dominante managementcultuur van grote bedrijven in zijn geheel. “Manipulatie van beurskoersen”, “bedrijfscocaïne” en “zombiemanagers” zijn termen die maar van geen wijken willen weten.

Ten vierde doen de hoogste managementchefs als Tim Cook van Apple, Paul Polman van Unilever, Xavier Huillard van de Vinci Groep en John Mackey van Whole Foods uitspraken terwijl ze nog in functie zijn. Dat is anders dan een Jack Welch van General Electric bijvoorbeeld die het primaat van de aandeelhouder “het stomste idee in de wereld” noemde, lang nadat hij met pensioen was gegaan. Bovendien is er een tamelijk groot aantal leiders van bedrijven als Google, Amazon, Linux, Morning Star en van kleinere bedrijven die op een creatieve manier managen, ook al reizen ze niet de hele tijd rond om toespraken over het kapitalisme te geven.

Ten vijfde is de gemeenschappelijke grond om te veranderen veel frappanter dan de verschillen, hoewel er verschillende terminologie wordt gebruikt met verschillende accenten.

Tot slot zeggen de gedachte-leiders openlijk dat de economische en maatschappelijke kosten van de huidige managementpraktijken dermate hoog zijn dat ze niet meer zijn te handhaven. Roger Martin schrijft in zijn artikel The Rise and (Likely) Fall of the Talent Economy dat er op een dag hoe dan ook verandering komt. De vraag is alleen of de transitie snel, intelligent en elegant zal plaatsvinden of langzaam, lelijk en gepaard gaand met geweld, zoals bij de Reformatie, en meer dan een eeuw zal duren.

Bezwaren tegen een Reformatie van het kapitalisme

Nietemin zijn de te nemen hindernissen enorm, wil het Drucker Forum een stap voorwaarts zetten in de richting van een kentering.

Ten eerste is de roep om hervorming al vrij lang gaande. Zowel beroemde namen als groepen jonge denkers en doeners verheffen al jaren hun stem om het management opnieuw uit te vinden, aldus Simon Caulkin in de Financial Times: “Maar er is niet veel veranderd, tenminste niet bij de grote, gevestigde bedrijven. Kijk maar naar de vastgelopen financiële sector. Bovendien zeggen managers dat de korte termijn-druk erger wordt”.
Zo schrijft Andrew Hill in de Financial Times: “Amerikaanse bestuursvoorzitters verzamelen goed nieuws voor de aandelenverkoop” met dubieuze praktijken die lijken op “koektrommel-boekhouding ^2)”.

Ten tweede zijn er ongelooflijk veel stimulansen, bedoeld voor voortzetting van de status quo. Een onderzoek in de periode 2004-2013 van Bill Lazonick laat zien dat de terugkoop van aandelen een bedrag van ongeveer $3.4 biljoen vanuit de organisaties verplaatste naar hun aandeelhouders en managers, en dus buiten bereik van de werknemers, investeringen en innovatie. Dit is een gigantische macro-economische verschuiving van kapitaal.
Deze mensen zijn niet alleen rijk, ze worden slapend rijk. Als je kapitaal zo makkelijk kan vergaren, waarom zou je dan veranderen?

Ten derde versterken stevig verankerde belangen elkaar wederzijds. De maatschappij heeft de praktijken en de ideologie van het 20ste eeuwse management als onvermijdelijk geaccepteerd. De hoogste chefs worden royaal gecompenseerd door hun bestuursraden als ze die praktijken invoeren. Businessopleidingen leren hun studenten hoe ze het moeten doen. Institutionele aandeelhouders zijn medeplichtig. Inspecteurs pakken liever individuele personen aan die verkeerde dingen doen dan de systeemfouten. Kredietbeoordelaars belonen misdadigers. Analytici juichen korte termijn-winsten toe en negeren meestal het lange termijn-bederf. Politici die overladen worden met geld voor hun verkiezingscampagne, staan erbij en kijken toe. In zo’n sfeer is het niet makkelijk voor welke bedrijfsleider dan ook een standpunt in te nemen en te zeggen: dit is verkeerd. De hele maatschappij moet veranderen.

We hebben dus te maken met een systeemkwestie. Het gaat niet om individuele managers die zich slecht gedragen in hun eentje maar om een aantal sleutelelementen van het systeem – managers, hun bestuursraden, investeerders, vooral institutionele investeerders, toezichthouders van effectenbeurzen, de centrale banken, financiële instellingen, hedgefondsen, businessopleidingen, kredietbeoordelaars, de media – ze zingen allemaal hetzelfde liedje.
We kunnen rustig stellen dat leidinggevenden van grote bedrijven functioneren in een maatschappij die de weg helemaal kwijt is.

Ten vierde is er nog de vorige poging om tot overeenstemming te komen over hervorming van het management. Die heeft niet geleid tot een stap vooruit. Om die reden belegde Gary Hamel in 2008 een vergadering van vijfendertig vooraanstaande denkers op het gebied van management. De resultaten van die bijeenkomst publiceerde Hamel in zijn beroemde artikel Moon Shots for Management in 2009. Men was het erover eens dat het moderne managementsysteem niet meer functioneerde, maar er kwam geen overeenstemming over de manier waarop het hervormd moest worden.

Ten vijfde zullen leidinggevenden van bedrijven, zelfs als het primaat van de aandeelhouder afgeschaft wordt, de fundamenteel verschillende managementpraktijken op de werkvloer moeten kunnen voeren met een verschillend soort leiderschap en met een verschillende manier van denken, spreken en handelen. Men geeft oude gewoonten niet snel op, zelfs als afschaffing noodzakelijk is. Peter Thiel, mede-oprichter van PayPal, vraagt zich af of de “conformistische, risicomijdende politici die reeds het merendeel van de grote Amerikaanse bedrijven controleren” capabel genoeg zijn om de noodzakelijke verandering aan te brengen.

Een gemeenschappelijke taak

De vraag op het Drucker Forum is of het management en het kapitalisme op een keerpunt staan. Als Peter Drucker³⁾ nog zou leven, zou hij kunnen suggereren dat we beginnen met het stellen van een aantal gemeenschappelijke vragen en dan kijken of we tot antwoorden kunnen komen. De uitkomst zal ervan afhangen of het Forum overeenstemming vindt over de richting van de verandering, of dat, zoals op de bijeenkomst van Luther en Zwingli in 1529, duistere geloofsgeschillen overeenstemming belemmeren. Of perfectie wederom de vijand van het goede zal worden.
Zoals Caulkin in de Financial Times opmerkt: “De onzichtbare schakel tussen trage innovatie, kostenbesparing, terugkoop van aandelen, banen, loonvermindering en neo-Taylorisme is de beloningscultuur van het management. Wat hun bindt in een strak, zelfversterkend paradigma is de aandeelhouderswaarde, de verzekering dat het enige doel van het bedrijf is de aandeelhouders zoveel mogelijk uit te keren”.

Als dat zo is, dan is de belangrijkste vraag op het Drucker Forum of we het erover eens kunnen worden dat deze onzichtbare schakel verbroken wordt. Zal het Forum accepteren dat het déze schakel is die verbroken moet worden? Het Forum zelf heeft niet de macht dat te doen, maar zal het kunnen demonstreren hoe het kan worden gedaan, en daarmee de richting aangeven op de weg vooruit?

Noten
¹⁾ Thought leaders – gedachte-leiders – kenmerken zich door ons anders te laten nadenken over belangrijke vraagstukken. Het gaat om het doorbreken van ingeslepen denk- en gedragspatronen.
Toelichting Thought leadership: er is een trend bij organisaties om zichzelf het predicaat thought leader toe te kennen. Thought leadership-afdelingen zijn de laatste jaren als paddestoelen uit de grond geschoten, gericht op de kennis en expertise van de organisatie. Thought leadership is evenwel niet hetzelfde als kennis en expertise. Een thought leader-organisatie is in staat om conventionele gedachtepatronen in de markt te doorbreken en daarmee vernieuwende inzichten te bieden aan klanten. Thought leadership is niet te claimen, maar wel te verdienen, als gevolg van het vertrouwen dat is opgebouwd in het uitdragen van vernieuwende ideeën en perspectieven.
²⁾ Koektrommelboekhouding = een kwalijke manier van boekhouden die buitensporige reserves opbouwt in het ene jaar om ze te gebruiken voor verhoging van inkomsten in een ander jaar.
³⁾ Peter Drucker: Amerikaans schrijver, hoogleraar en consultant onder andere op het gebied van organisatieleer en management (1909 – 2005). Hij ontving veel prijzen en onderscheidingen.

The great transformation – Managing our way to prosperity, Global Peter Drucker Forum Vienna, 13 en 14 november 2014: www.druckerforum.org

Referenties
Has Capitalism Reached A Turning Point? door Steve Denning, Forbes, 26 september 2014: www.forbes.com
Aan het eind van het artikel staat een lijst met referenties naar artikelen van toonaangevende auteurs, verschenen in kranten en tijdschriften in 2014.

The Capitalist’s Dilemma, door Clayton Christensen en Derek van Bever, Harvard Business Review, juni 2014: http://hbr.org

The Rise (and Likely Fall) of the Talent Economy, door Roger L. Martin, Harvard Business Review, oktober 2014: http://hbr.org

The Great Transformation, door Richard Straub, voorzitter van Peter Drucker Society Europe, Global Focus magazine, Volume 08 Issue 02 | 2014: www.efmd.org (Niet meer beschikbaar op deze site). Zie Slideshare: https://www.slideshare.net/straub46/the-great-transformation-richard-straub-gf-reduced

Bijschrift zwart-wit foto: Luther en Zwingli discussiëren in Marburg over het Avondmaal, oktober 1529 (Zuidportaal van de kathedraal van Zürich, gemaakt door Otto Münch (1885-1965). Van links naar rechts: De Duitse theoloog Melanchton,  Luther, Filips van Hessen, Zwingli en de Zwitserse theoloog Oecolampadius.