Machtsmisbruik door managers in het bedrijfsleven moet uit de taboesfeer. Uit onderzoek van jurist en organisatiedeskundige Peter Anthonisse is gebleken dat machtsmisbruik een groot maatschappelijk probleem vormt en dat het in vrijwel elke organisatie speelt. Zowel getroffen medewerkers als de organisatie zelf ondervinden de negatieve gevolgen ervan. Anthonisse promoveerde in mei 2015 op zijn proefschrift Misbruik van macht door managers – Het slachtofferperspectief dat nu te lezen is op internet.

Anthonisse onderzocht dertien cases bij negen organisaties hoe misbruik van macht door managers zich manifesteert. Meer dan de helft van de daders was vrouw. Het machtsmisbruik in de bij het onderzoek betrokken organisaties waren vaak bij de topmanagers bekend. Toch werden er geen maatregelen genomen. De geleden schade als gevolg van machtsmisbruik is veel hoger dan topmanagers doorgaans aannemen. Zowel getroffen medewerkers als de organisatie zelf ondervinden de negatieve gevolgen ervan.

Anthonisse schrijft in het Voorwoord:
“Intrigerend en fascinerend is dat in organisaties droom en werkelijkheid om tot goede prestaties te komen vaak ver uit elkaar liggen. In principe staan effectieve werkrelaties en een gezond werkklimaat bij ieder hoog in het vaandel. In de praktijk echter kunnen of willen managers en medewerkers individueel of als groep goede onderlinge verhoudingen vaak niet bestendigen en zijn organisaties vaak onmachtig in het creëren en consolideren van een vruchtbaar werkklimaat.
Werkrelaties staan veelvuldig onder druk en ontaarden nogal eens in machtsmisbruik door de managers. De schade is maatschappelijk gezien groot: onnodig slechtere resultaten en beschadigde medewerkers.
Dit onderzoek was explorerend en hypothesevormend van karakter. De invalshoek was een combinatie van psychologie en sociale psychologie en in mindere mate van organisatiekunde. Om inzicht te krijgen in het door slachtoffers beleefde machtsmisbruik werden hun verhalen opgetekend. Daarbij werd gezocht naar antwoorden op de volgende vragen: Wat waren de persoonlijkheidskenmerken van de slachtoffers en hun persoonlijke achtergronden? Hoe zagen de slachtoffers de daders? Wat speelde zich feitelijk af? Waren de medewerkers louter slachtoffer of hadden ze een eigen aandeel? Wat waren naar de mening van de slachtoffers de manifestaties van machtsmisbruik? Welke consequenties had het machtsmisbruik?”

Twee criteria voor definiëren machtsmisbruik

Volgens Anthonisse is er in vrijwel elke organisatie, of dreigt er, machtsmisbruik: “Je moet je als organisatie niet zozeer afvragen óf het plaatsvindt, maar eerder wáár het plaatsvindt”.
In een interview met Pieter van der Meulen van het ondernemersnetwerk VNO-NCW West vertelde Anthonisse dat hij voor het onderzoek machtsmisbruik aan de hand van twee criteria heeft gedefinieerd: “Er is sprake van misbruik wanneer de manager de menselijke waardigheid van werknemers aantast, bijvoorbeeld wanneer managers medewerkers onder hun niveau laten werken, en wanneer de medewerker schade oploopt, bijvoorbeeld als hij ontslagen wordt. Vaak begint het met een vakinhoudelijk meningsverschil, dat vervolgens steeds verder escaleert. In geen van de gevallen die ik heb onderzocht heeft een manager ingegrepen door te de-escaleren, terwijl dit toch bij zijn functie hoort.” Anthonisse vermoedt dat misbruik van macht door managers veel vaker voorkomt dan doorgaans gedacht wordt. “Uit recent internationaal onderzoek onder 30.000 mensen geeft 55 procent aan dat de manager bijdraagt aan het creëren van een negatief werkklimaat. In Nederland was het zelfs 68 procent. En de schade die hierdoor optreedt, is niet alleen voor de getroffenen werknemers”.

Normen en waarden

Volgens Anthonisse zijn er niet voldoende preventieve kaders die machtsmisbruik voorkomen: “We moeten de oplossing niet zoeken in de hiërarchische structuur van organisaties, maar in normen en waarden. Managers moeten erkennen dat het geen goede zaak is, het begint bij de top. Machtsmisbruik moet geëmancipeerd worden, het moet uit de taboesfeer. Werknemers die slachtoffer worden raken gedemotiveerd en raken in het ergste geval hun baan kwijt. Bovendien nemen zij hun onvrede mee naar huis, waardoor het een maatschappelijk probleem wordt. Maar ook de organisatie, en daarmee de manager, loopt schade op. Medewerkers voelen zich minder verbonden met hun bedrijf, waardoor zij minder productief worden en het ziekteverzuim toeneemt. Ook heeft machtsmisbruik door managers een soort besmettingseffect. Medewerkers gaan onderling kletsen en de werksfeer raakt hierdoor verpest, wat leidt tot productieverlies. Managers voelen hun eigen misbruik dus terug in de eigen portemonnee”.

Meerderheid vrouw

Een opvallend resultaat van het onderzoek is dat de meeste daders van machtsmisbruik vrouw zijn. Dat verraste Anthonisse ook, vertelde hij aan tijdschrift Quote: “Ik moet zeggen dat ik ook verrast was. Het onderzoek was niet toegespitst op het verschil tussen mannelijke en vrouwelijke managers, maar toen ik de resultaten bekeek viel het me wel direct op dat driekwart van de managers in kwestie vrouw was”.
Het idee heerste altijd dat vrouwen minder geneigd zijn tot machtsmisbruik, dat ze zachtaardiger zijn. Zachtaardigheid valt in de categorie feminiene eigenschappen, die traditioneel worden toegedicht aan vrouwen. Andere feminiene eigenschappen zijn draagvlak zoeken, invoelend zijn en hartelijkheid. “Eigenschappen die ik niet terug hoorde in de beschrijvingen van de vrouwelijke daders,” aldus Anthonisse in tijdschrift Opzij.

Machtsmisbruik is nooit helemaal uit te schakelen. Wat we kunnen doen is meewerken aan bewustwording. Mensen bewust maken van machtsmisbruik en managers erop wijzen dat machtsmisbruik verwerpelijk is. Het lijkt erop, aldus Anthonisse in Quote “dat er nog altijd een taboe op machtsmisbruik lijkt te rusten. Individuele gevallen zullen blijven bestaan, maar cruciaal voor de aanpak is dat er openlijk over gesproken kan worden, dat het onderwerp emancipeert. Managers laten conflicten vaak uit de hand lopen, superieuren grijpen ook niet in, terwijl juist zij de-escalerend te werk zouden moeten gaan. Dat is voor de organisatie ook het beste, zo wordt schade voor alle partijen voorkomen”.

Proefschrift Misbruik van macht door managers – Het slachtofferperspectief, door Peter Anthonisse, 2015: https://beroepseer.nl/

Emancipeer machtsmisbruik, door Pieter van der Meulen, VNO-NCW West, 27 mei 2015:
www.vno-ncwwest.nl (Artikel niet meer beschikbaar op site)

Zijn vrouwen van nature de beste leiders? Dit onderzoek zegt van niet!, Quote, 7 mei 2015: www.quotenet.nl

Machtsmisbruikers, Opzij, 26 mei 2015: www.opzij.nl (Artikel is niet meer beschikbaar op site Opzij)

Exceptional. Over Peter Anthonisse en Eline Jeurissen: www.exceptional.nl/exceptional/