Ethiek, moraal en het bedrijfsleven: geen handboeken maar voorbeeldgedrag

Thema van het nieuwe nummer van P & O Actueel, tweewekelijks nieuwsmagazine voor personeelsbeleid, is ethiek en moraal: “In bijna alle organisaties gaat het primair om winst en performance. Toch krijgen steeds meer bedrijven oog voor ethiek en moraal. Een beetje onwennig, want hoe doe je dat eigenlijk en wat levert het je feitelijk op?”

Redacteur Basti Baroncini schrijft in zijn inleidende artikel Moraliteit bevorder je van bovenaf dat “de verschillende crises waar we ons momenteel in bevinden  – de klimaat-, krediet-, voedsel-, onderwijs- en vertrouwenscrisis bijvoorbeeld – voor een deel hun oorsprong vinden in moreel falen van werknemers.
We lezen in de krant dat bedrijven zich anders gedragen dan we als samenleving zouden willen. Bonussen bij woningbouwcorporaties en diplomafraude op hogescholen bijvoorbeeld. Daar zijn in de praktijk bijna altijd mensen bij betrokken die keuzes hebben gemaakt waar we achteraf vraagtekens bij kunnen zetten”.

De vraag is hoe je moraliteit bij werknemers bevordert?  Hoe kunnen we er nu voor zorgen dat mensen zich tijdens het werk al morele vragen stellen, in plaats van achteraf, wanneer het leed is geschied?

Volgens Albert Jan Stam, theoloog en organisatieadviseur groeit de aandacht voor moraliteit op de werkvloer: “Enerzijds zijn er de organisaties die een scheve schaats hebben gereden en door interne of externe toezichthouders gedwongen worden aan waarheidsvinding te doen. Dat zijn er steeds meer omdat er, ook door de media, steeds meer aandacht voor is. Anderzijds zie je dat meer en meer ondernemingen preventief nadenken over ethiek: ‘Wat er bij die hbo-instellingen gebeurt is vervelend, maar hoe zit het eigenlijk bij ons?’ Maar overdrijven hoeven we het ook weer niet. Verreweg de meeste aandacht gaat binnen organisaties uit naar zaken als effectiviteit en efficiëntie; de meeste managers zien reflectie nog steeds als zonde van de tijd”.

Voorbeelden en tips om met ethiek aan de gang te gaan zijn nuttig, maar zonder voorbeeldgedrag aan de top heeft het allemaal weinig zin, aldus de Tilburgse hoogleraar bedrijfsethiek Wim Dubbink: “Zonder interne rechtvaardigheid is er ook geen rechtvaardigheid naar buiten toe. Geen morelere werknemers dus wanneer bestuurders aan vriendjespolitiek doen, niet transparant zijn, niet luisteren naar de werkvloer en veel te hoge bonussen toucheren”.
Het mechanisme is simpel: “Psychopaten daargelaten heeft iedereen een besef van goed en kwaad. Maar wanneer er een botsing is van belangen  – de belangen moraal en zelfbehoud bijvoorbeeld – dan komen er excuses en rationalisaties: ‘Ik bedonderde die klant, maar de hele sector deed het’ bijvoorbeeld. Ik praat het niet goed, maar wanneer je als bestuurder zelf niet eerlijk bent, geef je mensen wel een heel makkelijk excuus in handen om het zelf ook niet zo nauw te nemen. Morele moed betekent: je sterk maken tegen deze excuses”.

De afgelopen jaren heeft menig bedrijf een handboek ethiek geschreven. Maar dat helpt helemaal niet, zegt Dubbink: “Je zou dat oude vrouwtje naast het stoplicht niet moeten beroven omdat je bang bent voor straf, maar omdat je er intrinsiek van overtuigd bent dat het niet mag. Wat er gebeurt met een ethisch handboek, is dat werknemers zeggen: ‘Kijk, er staat geen regel in het boek dat mijn gedrag verbiedt. Dus het mag’. Bedrijven denken dat ze op de goede weg zijn met ethische handboeken. Maar het is juist omgekeerd: het maakt van werknemers berekenende in plaats van zelfdenkende individuen die hun eigen verantwoordelijkheid nemen. Ethische handboeken belemmeren het zelf denken, terwijl je juist dát wilt stimuleren”.

Zie Ethisch en moreel ondernemen – Geef top-down het goede voorbeeld, door Basti Baroncini: http://www.baroncini.nl/uploads/1/0/0/3/100352748/ethisch_en_moreel_ondernemen.pdf (niet meer beschikbaar op site Baroncini)

Over het nieuwe decembernummer van 2012 van P & O Actueel mehttp://www.baroncini.nl/uploads/1/0/0/3/100352748/ethisch_en_moreel_ondernemen.pdft thema Ethiek en moraal, zie: www.penoactueel.nl (Site is opgeheven. P & O Actueel heet sinds september 2016 XpertHR Actueel. In 27 juli 2020 veranderde de naam in XpertHR. Daarna is XpertHR gefuseerd met Brightmine: www.brightmine.com/nl/