Op 18 maart 2024 verscheen het jaarverslag van het Huis voor klokkenluiders.¹⁾ Er was een toename van 50 procent meldingen in de publieke en semi-publieke sector. Het is altijd lastig om aan te geven waar die toename vandaan komt: de betere wettelijke bescherming door omkering van de bewijslast, grotere bekendheid of het afnemen van het ethisch klimaat in organisaties. Deze trend van toenemende meldingen, maar ook van afnemende ethische cultuur zien we ook in een wereldwijde survey:  87 % van de respondenten rapporteert dat hun organisatie geen sterke ethische cultuur heeft.²⁾

Zorgelijk is dat, hoewel de wet door middel van de ‘omgekeerde bewijslast’ een betere bescherming tegen benadeling in de vorm van pesten, sociale isolatie, intimidatie, beëindiging van het dienstverband of bedreiging, zou moeten bieden, de praktijk nog steeds anders is. Dit herken ik uit mijn eigen onderzoeks-, les- en rechtsbijstandservaring. Mensen worden  door leidinggevenden, maar ook door vertrouwenspersonen en integriteitsmedewerkers aangemoedigd om zaken op de afdeling of de eigen baas aan te kaarten. Hoewel we allemaal graag in een veilige organisatie werken waarin we problemen en mogelijke misstanden open kunnen bespreken op de afdeling of met de leidinggevende, is dit vaak een illusie. Die wordt versterkt door projecten waarin mensen daartoe ondoordacht worden aangespoord.

Cultuurverandering

Als gevolg van de toeslagenaffaire, maar ook de verhoogde aandacht voor grensoverschrijdend gedrag, is er een trend ontstaan van ‘cultuurverandering door bespreken’. Echter, zo eenvoudig werkt cultuurverandering niet^.3) Juist de leiding heeft hiermee niet alleen een probleem, maar is zelf veroorzaker of facilitator daarvan. Meldingen worden, zo vertelt voorzitter Wilbert Tomesen in Binnenlands Bestuur, vooral door de top van de organisatie ondanks het sinds 2016  bestaande wettelijk verbod ‘afgestraft’ en dat is funest voor de cultuur.⁴⁾ Het is goed dat het Huis via een snelle informele interventie (de Maatwerkaanpak) probeert schade voor alle betrokkenen te voorkomen, maar dat zou niet hoeven als mensen beter werden voorgelicht over de risico’s die zij lopen.

Veilig en beschermd melden werkt het beste volgens de wettelijk route. Niet voor niets schrijft de wet  – gebaseerd op de ervaring dat ‘melden bij de baas’ riskant is –  voor dat dit niet ‘via de lijn’ moet, maar bij een onafhankelijke afdeling of functionaris^.5) De melding moet ook onder geheimhouding worden afgehandeld, zodat de identiteit van de melder vertrouwelijk blijft.

Binnen paar dagen geregistreerd vertrouwenspersoon

Belangrijk is ook dat vertrouwenspersonen volgens het Huis helaas niet beschikken over de nodige (basis)kennis over het melden van misstanden en daarom het Huis belasten met adviesvragen. Terwijl zij de melder moeten wijzen op de veilige wettelijke route, doen zij dat lang niet altijd. Dat is helaas niet vreemd: iedereen kan zich vertrouwenspersoon noemen en de kwaliteitseisen die de beroepsvereniging eraan stelt, zijn te laag. Binnen een paar dagen kun je geregistreerd vertrouwenspersoon zijn. Zowel de basisopleiding als de verdieping en nascholing geven aan dacht aan juridische aspecten, waaronder de Wet bescherming klokkenluiders, maar niet genoeg.

Door de vereniging geaccrediteerde docenten in juridische aspecten zijn vaak zelf niet juridisch geschoold. Recht, waaronder arbeidsrecht en mensenrechten – want daar hebben we het over – is echter een complex vakgebied dat je niet in een paar dagen leert en ook niet ‘in de praktijk bijleert’. Als een vertrouwenspersoon hierin geen relevante vooropleiding heeft, zoals maatschappelijk werk, arbeidsrecht of sociaal-juridische dienstverlening, dan heeft zo’n vertrouwenspersoon simpelweg onvoldoende vakmanschap om anderen van een verantwoord advies te voorzien.

Noten
[1] https://www.huisvoorklokkenluiders.nl/actueel/nieuws/2024/03/18/jaarverslag-huis-voor-klokkenluiders-50-meer-vermoedens-van-misstanden-gemeld-in-2023
[2] .https://www.ethics.org/just-released-2021-global-business-ethics-survey-report/
[3] https://beroepseer.nl/blogs/instrument-voor-hulp-aan-organisaties-om-mensen-met-hoge-ethische-normen-aan-te-trekken-en-te-behouden/
[4] https://www.binnenlandsbestuur.nl/bestuur-en-organisatie/publieke-sector-meldden-gemeenteambtenaren-meeste-vermoedens-misstanden?tid=TIDP5747412X1AF13DD8B5AE40E1B89DD2386F901507YI5&utm_campaign=BB_NB_Juridisch&utm_medium=email&utm_source=binnenlandsbestuur
[5] https://www.researchgate.net/publication/373823586_Speak_out_against_Speak_up_Klokkenluiden_is_niet_hetzelfde_als_je_mond_opendoen

Caroline Raat is onderzoeker, docent en auteur; specialist Rechtsstaat en Integriteit Overheid