Netwerkcorruptie. Proefschrift over uitruilen gunsten en smalle scheidslijn tussen lobbyen en corrupt gedrag

Willeke Slingerland schreef een proefschrift over netwerken en corruptie: Network corruption: When social capital becomes corrupted.
Slingerland, verbonden aan het Lectoraat Governance van Hogeschool Saxion, promoveerde op 20 juni 2018 aan de Vrije Universiteit. Sinds 2009 deed zij onderzoek naar netwerkcorruptie. Haar onderzoek toont aan dat er in de corruptieliteratuur te weinig aandacht is voor de rol van netwerken en dat er in de netwerkliteratuur maar beperkt aandacht is voor het ‘ontaarden’ van netwerken. Onderzocht is of de moeizame aanpak en vervolging van corruptie veroorzaakt wordt door de beperking van het huidige anti-corruptiebeleid.

Recente corruptiecasuïstiek uit zowel de EU als de VS laat zien dat er een discrepantie bestaat tussen de wijze waarop openbare aanklagers naar corruptie kijken en de wijze waarop rechters corruptie beoordelen. In de grote corruptieschandalen blijken steeds kluwen van personen en organisaties betrokken te zijn, wat het vrijwel onmogelijk maakt de corrupte handelingen van individuen aan te tonen. Dit leidt in de praktijk vaak tot vrijspraak van individuen, met het onbevredigende gevoel dat sociale netwerken een belangrijke rol hebben gespeeld bij het ontstaan van de corruptie.

Nationale overheden en internationale organisaties blijken moeilijk uit de voeten te kunnen met deze vorm van corruptie. Deze constatering was voor Slingerland de aanleiding om de link tussen netwerken en corruptie nader te onderzoeken. Bovendien werd haar al snel duidelijk dat er weinig theorieën voorhanden zijn die de relatie tussen netwerken en corruptie beschrijven. Slingerland koos ervoor dit onderzoek uit te voeren met de EU als context.
De reden hiervoor was tweeledig. Allereerst had de EU ten tijde van de start van het onderzoek net bekendgemaakt de strijd tegen corruptie als een van haar grootste prioriteiten voor de komende decennia te zien. Daarnaast was Slingerland rond diezelfde periode begonnen als Nationaal Corruptie-correspondent voor de Europese Commissie. Tijdens de jaarlijkse besprekingen van de 28 correspondenten werd duidelijk dat er binnen de EU en haar lidstaten nog veel te verbeteren viel aan de wijze waarop anti-corruptiebeleid vormgegeven wordt. Wat niet wil zeggen dat het concept van netwerkcorruptie enkel van meerwaarde is binnen de EU-context. Integendeel. Als iets duidelijk is geworden in dit onderzoek, dan is het wel dat er wereldwijd weinig aandacht is voor de processen binnen netwerken en de mogelijke ontaarding daarvan..

Corruptie brengt veel schade teweeg

Bij haar onderzoek heeft Slingerland gebruik gemaakt van inzichten uit het recht, de sociale wetenschappen en de (bedrijfs)ethiek. Centraal staan drie case-studies van onderzoek naar de wijze waarop netwerkcorruptie ontstaat. Hoe worden kenmerken van netwerken en corruptie uit de literatuur zichtbaar in de praktijk? Slingerland schrijft dat ze met open vizier heeft geprobeerd te begrijpen hoe netwerken een rol hebben gespeeld bij het ontstaan van de corruptie. De case-studies betreffen de corruptiezaak rondom de wereldvoetbalorganisatie FIFA, de zaak die bekend staat als het ‘Phone Hacking Scandal’ bij de Britse tabloidkrant News of the World, en de zaak rond voormalig VVD-senator en wethouder Jos van Rey in Roermond.

Corruptie is niet een ‘slachtofferloos’ misdrijf. Corruptie veroorzaakt veel schade. De algemene definitie van corruptie, gehanteerd door de Wereldbank en Transparency International luidt: “Corruptie is het misbruik maken van toevertrouwde macht voor privaat gewin”. Slingerland definieert corruptie als: “Toestaan dat oneigenlijke belangen besluitvorming beïnvloeden ten koste van het algemeen belang”.
De kern van corruptie zit in het resultaat van besluitvorming en de uitruil van belangen.

Uit de literatuurstudie is gebleken dat sociale netwerken een belangrijke rol vervullen in onze samenleving. Mensen organiseren zich in netwerken en dankzij deze organisatie van een netwerk zijn zij betrokken bij elkaars welzijn en welvaart. Dankzij het collectief kunnen zij doelen behalen die zij ieder voor zich anders niet zouden behalen. Netwerken vormen samen een belangrijk sociaal kapitaal. Netwerken kunnen doelnetwerken zijn, opgericht om een bepaald doel te realiseren of kunnen meer organisch ontstaan, de zogenaamde emergente netwerken. Ook kunnen netwerken een georganiseerd karakter hebben zoals in het geval van bijvoorbeeld ledenorganisaties, of juist informeel zijn met geen of slechts een beperkte mate van organisatie. Informele netwerken ontstaan doordat gelijkgestemden elkaar opzoeken om zo hun eigen en gezamenlijke belangen beter te kunnen dienen. Een algemeen kenmerk van een netwerk is dat het dynamisch is en zich steeds aanpast aan de omstandigheden. Netwerkleden hebben eigen opvattingen en denkbeelden en tezamen dragen zij bij aan de ontwikkeling en het karakter van het netwerk. Het netwerk beïnvloedt vervolgens weer de leden. Dit sociale proces wordt versterkt doordat netwerkleden zich gaan identificeren met het netwerk. Hierdoor wordt de netwerkidentiteit groter dan de eigen individuele identiteit en wordt het netwerkdoel leidend in de gedragingen van de netwerkleden. Deze kenmerken maken dat een netwerk meer is dan de som van haar leden. Een netwerk wordt zo een aparte entiteit.

Definitie netwerkcorruptie

Netwerken kunnen verantwoordelijkheid dragen, en ze kunnen ontaarden. Netwerkleden kunnen elkaar bevoordelen en hierbij derden buitensluiten. Slingerland beschrijft hoe de processen van netwerkcorruptie verlopen.
Netwerkcorruptie ontstaat binnen informele netwerken waarbij wederkerigheid de norm wordt en deze netwerken zich sluiten.
De huidige definities van corruptie zijn volgens Slingerland niet toereikend om corruptie als gevolg van de werkwijze van netwerken, te kunnen begrijpen. Vandaar de introductie van de definitie netwerkcorruptie: “Informele collectieve wijze van samenwerken, waarbinnen professionele rollen worden misbruikt om netwerkbelangen te dienen, en dit op zodanige wijze, dat er een algemene norm van complete wederkerigheid ontstaat, die weer leidt tot het uitsluiten van anderen, terwijl de leden zich bewust zijn van hun netwerk, wat blijkt uit hun gemeenschappelijke houding”.

Klik hier voor de Samenvatting in het Nederlands (Summary in Dutch): Netwerkcorruptie: wanneer Sociaal Kapitaal corrupt wordt. Over de betekenis en het belang in corruptie- en netwerktheorie en de gevolgen voor (EU) beleid en het recht: https://research.vu.nl/ws/portalfiles/portal/58753189/abstract+dutch.pdf

Network corruption: when social capital becomes corrupted: Its meaning and significance in corruption and network theory and the consequences for (EU) policy and law, door W. Slingerland, Vrije Universiteit Amsterdam, 20 juni 2018: http://dare.ubvu.vu.nl/handle/1871/55685?show=full

U P D A T E

Burgers hebben niets te zeggen. De netwerkcorruptie regeert, door Bram Logger en Parcival Weijnen, Vrij Nederland, no 1, 2022.

Hoezo inspraak? In de praktijk staat de burger vaak buitenspel, door Bram Logger en Parcival Weijnen,  website Vrij Nederland, 29 januari 2022: www.vn.nl/netwerkcorruptie/