Eenheid: een riskant recept voor de rechtsstaat
We ervaren de wereld nu als sterk gepolariseerd. De media weerspiegelen dat.
De vraag is of we echt wel zo gepolariseerd zíjn. Wordt het ons aangepraat? Zo ja, door wie dan? Ik lees uit meerdere bronnen dat de polarisatie in ons deel van de wereld eerder kleiner dan groter wordt. In de jaren negentig vond bijna de helft van de Nederlanders dat er teveel mensen met een migratieachtergrond in ons land woonden, dat is nu zo’n 12 procent minder.
Het aantal mensen met rechts-populistische opvattingen is niet gegroeid in de laatste decennia, het is alleen zo dat ze nu rechts-populistisch zijn gaan stemmen.1)
Een groeiend aantal kiezers laat zich niet meer door de sociaal-economische motieven leiden en richt zich meer op het behoud van de eigen culturele waarden en identiteit. Zij tonen angst voor het vreemde. Als die angst er al wel onderhuids was, waarom wordt die dan juist nu direct geuit? De Amerikaanse socioloog Robert Putnam gaf nu al weer enige tijd geleden een sociologische verklaring die ook door psychologen zal worden herkend: de angst voor het vreemde komt voort uit een gebrek aan vertrouwen in het eigene. Uit onvrede over de eigen maatschappelijke positie, de eigen cultuur, de eigen overheid. Hij verklaart dit onder meer uit de hardnekkige sociale ongelijkheid. Het leidt tot eenzaamheid en tot een verlies van juist die waarden en gebruiken die binnen de eigen cultuur voor verbinding tussen de mensen (moeten) zorgen, het ‘bonding social capital’.2) Hier spelen de populistische politici op in door de angst voor en de afkeer van het vreemde aan te wakkeren, en de eigen identiteit en cultuur te verabsoluteren. Die eigen cultuur moet worden versterkt, de diversiteit in media en culturele uitingen leidt af van de eenheid die we als volk nodig hebben. Het Hoofdlijnenakkoord van de nieuwe regeringscoalitie spreekt in de eerste regels ook van het prachtige Nederland van de Nederlanders. De belangrijkste regeringspartij wil “Nederlanders weer op één zetten”.
Eenheid als oer gevoel
Het verlangen naar eenheid en eendracht is een soort oergevoel waar de meesten van ons nog wel een restje van over hebben. Het uit zich bijvoorbeeld in de saamhorigheidsfeesten ter ere van het nationale voetbalteam dat we onlangs bij het EK in Duitsland hebben gezien. Terwijl ik dit schrijf neem ik een klein beetje deel in de uitgelaten stemming als een lid van ‘ons olympisch team’ een medaille wint. Vergis je niet: ook de beleving van die eendracht vergt tegenstanders, ze is gediend met een zekere ‘strijd’. Het is de maatschappelijke functie van sport om in die tegenstander te voorzien, en om een gereguleerde vorm van strijd te bieden die je als ‘vreedzaam vechten’ zou kunnen betitelen.3) Dit vreedzame karakter wordt door sporters én supporters wel eens vergeten, maar algemeen aanvaard is dat we in de sport strijden tegen tegenstanders, niet tegen vijanden.
Ook in de politiek is dit oerverlangen naar eenheid door de eeuwen heen herkenbaar geweest.
Niet zozeer in de ideologieën van het politieke midden, daar ging het meer om het individu (liberalisme), om de eigen (geloofs)gemeenschappen (christen-democratie) of om sociaal economische kansengelijkheid (sociaal-democratie). Maar op de uitersten van links én van rechts is dat oergevoel van oudsher sterk aanwezig. En daarbij stond het vreedzaam vechten zeker niet voorop. Denk aan de linkse eenheid en gelijkheid die de klassenstrijd zou brengen na de overwinning op de kapitalistische uitbuiting, en denk aan de rechtse eenheid die ons wordt beloofd als we de echte volkswil of de wil van het échte volk uitvoeren.
Homogeniteit: een lonkend perspectief?
De PVV en enkele andere partijen op de rechterflank hebben een groot aantal kiezers verenigd op de angst dat de eigen cultuur bedreigd zou worden door vreemde invloeden, en op de onvrede met de komst en aanwezigheid van migranten in Nederland.
Die angst voor de andere en de vreemde cultuur bespreekt Hein de Haas als één van de 22 mythen over migratie.4) Hij richt zich daarbij op de toekomst én op het verleden.
We komen juist uit een diverser verleden dan we ons nu realiseren, en we gaan toe naar een homogenere wereld. De culturele diversiteit zal steeds verder afnemen. De Haas haalt UNESCO-bronnen aan die schetsen hoe elke twee weken een taal verdwijnt zodat na deze eeuw 50 tot 90% van de talen verdwenen zullen zijn. Aangezien talen de belangrijkste dragers van een culturele identiteit zijn, betekent dat een gigantische afname van de culturele diversiteit. Omdat hij hiermee tegenwicht wil bieden tegen de angst voor vreemde invloeden, klinkt zijn schets van deze onvermijdelijke homogenisering bijna als een geruststelling. Maar zo heeft hij dat niet bedoeld. Hein de Haas eindigt zijn hoofdstuk over deze mythe met de waarschuwing: “hoe homogener nationale culturen worden, des te vijandiger ze lijken te staan tegenover groepen die als niet passend binnen de betreffende nationale identiteit worden gezien”. We zien dan ook dat de homogenisering nogal eens bevorderd is door uitroeiing, verdrijving, uitsluiting, en gedwongen assimilatie van andere culturen. Het gebeurt ook door binnen de eigen cultuur de variatie in uitingen en uitingsvormen terug te brengen. Sinds de Nazi-tijd hebben we daar een term voor: gelijkschakeling. Dat zijn allemaal vormen van homogenisering die wellicht een zekere eenheid tot stand brengen maar tegelijkertijd om zeep helpen wat we als beschaving beschouwen.
De rechtstaat: diversiteit in balans brengen
Hoogste tijd dus om onze historische lessen op dat vlak op te frissen en om ons te wapenen tegen de genoemde vormen van homogenisering. En laten we andere vormen van homogenisering krachtiger steunen. Een heel ander perspectief op de homogenisering biedt de verdere ontwikkeling van universele, rechtsstatelijke waarden. Dat vergt meer dan een apart hoofdstuk in een Hoofdlijnenakkoord. Dat houdt in: geen uitsluiting of gedwongen assimilatie maar wederzijdse aanpassing, en het activeren van overkoepelende waarden (zoals grondrechten) die de diversiteit in balans brengen.
Zouden we niet – om een zwaar woord te gebruiken – een soort van beschavingsoffensief kunnen inzetten door juist ons vermogen te vergroten om te dealen met culturele verschillen? Kunnen we dat niet zien als een onderdeel van goed burgerschap? De eerdergenoemde Robert Putnam spreekt in dat verband van het ontwikkelen van ‘bridging social capital’, waarden en gedragingen die helpen om verschillende identiteiten te overbruggen.
Zowel de eigen als de andere culturele tradities en kenmerken kritisch beschouwen en op zoek gaan naar een evenwicht. Die ruimte krijgen we alleen als de overheid vertrouwen krijgt door een krachtige aanpak tegen sociale ongelijkheid en ongelijkheid van kansen. Het vergt daarnaast een prikkelende agenda op het terrein van cultuur en onderwijs. We zouden kunnen beginnen door theoretisch en praktisch aangelegde leerlingen niet zo vroeg in hun schoolloopbaan van elkaar te scheiden en meer te doen aan uitwisseling van vaardigheden tussen deze groepen. Dat kan helpen ook de breuklijnen binnen onze eigen cultuur beter te leren kennen en wellicht te overbruggen.
Noten
1) Jesse Frederik in de Correspondent. Hij gebruikt voor zijn stellingen data van onder meer de European Social Survey en van het LISS panel (Langlopende Internet Studies voor de Sociale Wetenschappen. https://decorrespondent.nl/15115/waarom-de-pvv-zo-groot-werd-en-nee-niet-door-geschrapte-buslijnen-guur-neoliberalisme-of-groeiende-ongelijkheid/17004d41-5844-05bd-0759-31224c873dee
2) Putnam, Robert D. (2000) Bowling Alone. The Collapse and Revival of American Community. New York Simon & Schuster. Zie ook Samen zijn we sterker. Interview met Robert Putnam. Marcia Luyten, NRC 19-03-2005
3) Vrij naar de titel van het boek van Hans Achterhuis en Nico Koning (2017): De kunst van het vreedzaam vechten. Rotterdam Lemniscaat.
4) Haas, Hein de, (2023). Hoe migratie echt werkt. Het verhaal over migratie aan de hand van 22 mythen. Amsterdam. Spectrum.
Deze blog is deel 8 in de serie over een rechtsstatelijk onderwerp.
Deel 7: De rechtsstaat: een papieren tijger? https://beroepseer.nl/blogs/de-rechtsstaat-een-papieren-tijger/
Deel 6: Rechtsstatelijke sluiproutes en spookrijden: https://beroepseer.nl/blogs/overheid/rechtsstatelijke-sluiproutes-en-spookrijden/
Deel 5: Een formatie die deformeert: https://beroepseer.nl/blogs/een-formatie-die-deformeert/
Deel 4: Wij en zij in de rechtsstaat: https://beroepseer.nl/blogs/wij-en-zij-in-de-rechtsstaat/
Deel 3: De ambtenaar in tijden van rechtsstatelijk vandalisme: https://beroepseer.nl/blogs/overheid/de-ambtenaar-in-tijden-van-rechtsstatelijk-vandalisme/
Deel 2: Ambtelijke tegenspraak past niet op een spandoek: https://beroepseer.nl/blogs/ambtelijke-tegenspraak-past-niet-op-een-spandoek/
Deel 1: Rechtsstaat: leren leven met onbehagen: https://beroepseer.nl/blogs/rechtsstaat-leren-leven-met-onbehagen/
Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef
als kompas voor overheid en burger, door Hans Wilmink: https://beroepseer.nl
Geef een reactie