Het leven is meer dan louter functioneren. Over totale arbeid en de dingen die ertoe doen

Met de regelmaat van de klok verschijnen er artikelen en boeken over manieren om werkstress en een burn-out te vermijden. Computerworld gaf op 4 augustus 2017 advies aan de IT-manager “aan wie continu gevraagd wordt meer te doen met minder. De verantwoordelijkheden voor het welzijn van het bedrijf lopen alleen maar op. Hoe ga je daarmee om?”

We leven in een tijdperk van ‘totale arbeid’. De Duitse filosoof Josef Pieper (1904-1997) gebruikte vlak na de Tweede Wereldoorlog deze term in zijn boek Muße und Kult, een manifest tegen werkverslaving van de bevolking. Tegen workaholics, een term die voor het eerst gebezigd werd in 1948 in Canada.
Pieper bedoelde dat we niet altijd hoeven te ‘functioneren’. We moeten oppassen geen machines te worden, geoliede, zielloze wezens, door angst voortgedreven. Denk alleen maar aan het fenomeen burn-out. Het is niet de bedoeling dat het hele leven in dienst van werk staat en alles eraan onderworpen wordt. Vrije tijd, feesten en spel beginnen in onze tijd ook op werk te lijken, en worden tenslotte ook werk.

In een artikel voor de Amerikaanse nieuwssite Quartz schrijft praktisch filosoof Andrew Taggart dat zelfs onze ingesleten gewoonten in dienst staan van de totale arbeid. Wij doen aan sport, rusten uit, ontspannen ons, eten goed en letten op onze gezondheid. We doen dat om nog productiever te worden. We geloven in werken aan onszelf en het koesteren van relaties. Onze vrije tijd gebruiken we om dingen voor elkaar te krijgen. Een goede dag is voor ons een productieve dag.

De sleutel tot een andere kijk op het leven

Taggart vindt dat deze opvatting van werk ons nodeloos doet lijden. Hij spreekt dagelijks met mensen, woonachtig in Silicon Valley en Scandinavië, over hun obsessie voor werk. Ze beseffen wel dat deze obsessie hun leven er niet plezieriger op maakt, maar beseffen ook dat het werk hun veel voldoening geeft.Denk daarbij aan de beloningen! Werk is de spil van hun leven.
Volgens Taggart is deze houding geen gezonde basis voor ons leven. Hij zou graag zien dat wij in ons drukke leven niet streven naar minder werk maar naar minder concentratie op het werk. Dat wil zeggen, we zouden wat meer aandacht moeten krijgen voor andere dingen.

De meeste mensen hebben zinvolle ervaringen. Onverwacht krijgen we te maken met liefde of zijn onder de indruk van een intrigerende vraag. We wuiven dergelijke ervaringen meteen weer weg, als zijnde niet meer dan een voorbijgaand moment. Of we worden nostalgisch bij de herinnering eraan. Maar deze ervaringen bieden wel de sleutel tot een andere kijk op het leven: De belangrijkste ervaringen in ons leven halen ons weg uit ons onophoudelijke streven naar ‘nuttig zijn’ en stellen ons in staat onszelf onder te dompelen in de stroom van de tijd.
Door ons minder druk te maken om ons werk, creëren we ruimte en kunnen we onze aandacht richten op andere dimensies van het leven, op dingen die er meer toe doen.
Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan.

De kunst van het ronddolen

Om te beginnen is het nodig ons minder te hechten aan onze ideeën over werk. Boeddha kan ons daarbij helpen. Volgens zijn leer liggen er aan de basis van onze gehechtheid ‘drie soorten vergif’: aantrekkingskracht, afkeer en onverschilligheid. Om minder gehecht te raken, en daardoor minder te hechten aan carrière en succes, is het nodig aandacht te besteden aan veeleisendheid, gevoelens van macht en ambities. Wie zich hieraan overgeeft leidt zelden een vol en goed leven. De prijs die wordt betaald voor eenzijdig streven naar succes is onmeetbaar lijden, eenzaamheid en verlies van andere dingen die onze aandacht waard zijn.
Als een succesvolle carrière al te vaak uitmondt in ellende, moeten we dat succes dan wel zo hoog aanslaan?
Als je eenmaal het idee van succes losgekoppeld hebt van dat van geluk, ga je vervolgens uitzoeken op welke manier je voldoening kan vinden zonder daarbij te proberen iets te bereiken. Deze oefening leidt tot Oscar Wilde’s beroemde uitspraak: “Alle kunst is volkomen nutteloos”. Verwerp het idee dat alleen nuttige dingen van waarde zijn. In feite kunnen we in ons leven fantastisch presteren met volkomen nutteloze, artistieke experimenten.

Een mooie oefening is bijvoorbeeld de toepassing van de ‘kunst van het ronddolen’ zonder doel of plan. Dit idee is ontwikkeld door de Franse theoreticus Guy Debord (1931-1994), auteur van La société du spectacle (1967), in het Nederlands verschenen als De spektakelmaatschappij. Debord stelde voor ons “over te geven aan de prikkels van de omgeving” en de daaruit voortvloeiende ontmoetingen. Aan de andere kant zouden we een haiku kunnen schrijven, een wandeling in het bos maken in de zin van een ‘bosbad’ nemen (shinrin-yoku) of volkomen stil liggen in een varende roeiboot zoals de 18e eeuwse filosoof Jean-Jacques Rousseau beschrijft in zijn Overpeinzingen van de eenzame wandelaar.
We kunnen met anderen de uitdaging aangaan in het ontsnappingsspel Escape room, ons opsluiten in een isolatietank of kalligrafie beoefenen, een kunst die de hedendaagse zenmeester en kunstenaar Kazuaki Tanahashi de kunst van ‘de geest schilderen’ noemt. Hiermee kunnen we ons onderdompelen in het leven en onze zintuigen voeden, daarbij onze dagelijkse zorgen opzijschuivend.

Openstellen voor andere, waardevolle ervaringen

Als we eenmaal de slag te pakken hebben kunnen we het idee omarmen dat er wonderlijke dingen in het leven zijn zonder een speciaal doel dat moet worden bereikt. We kunnen onze aandacht richten op onszelf en ons eigen leven onderzoeken. Socrates deed zijn gesprekspartners beseffen dat zij dachten dat ze zichzelf kenden, maar dat bleek niet zo te zijn.
Socrates volgend kunnen we ons afvragen: Als ik niet alleen maar een werkkracht bent, wie ben ik dan? Parkeer deze gedachte eens een paar weken in je achterhoofd alvorens er een antwoord op te geven. Wie ben ik? zou je kunnen vragen als je bent vastgelopen op je werk. Wie ben ik? zou je kunnen vragen als je merkt dat je gedachten weer eens gaan in de richting van taken afmaken, plannen maken, strategieën opstellen en onmogelijke lijstjes met voornemens maken. Ben ik dit? Is dit alles dat ik ben? Deze filosofische vraag die steeds weer gesteld wordt, is bedoeld om in jezelf grote twijfel op te roepen en je uit te nodigen je diepste ambities door te prikken. Waarom ben je hier, en waar gaat het allemaal om?

Er komt een dag waarop we het zullen betreuren alleen maar bezig te zijn geweest met steeds efficiënter werken en meer presteren of met het volgen van cursussen die daarop zijn gericht. We zullen betreuren niet echt te hebben geleefd en het leven aan ons voorbij hebben laten glijden.
Oefeningen kunnen ons helpen ons eraan te herinneren wie we zijn. Ze stellen ons in staat onze druktemakerij, onze zorgen, angsten en ergernissen opzij te zetten. Door ons wat minder te bekommeren om werk, stellen we ons open voor andere, waardevolle ervaringen. Zo kunnen we ook een tijdje verblijven in het hier en nu.

The secret to office happiness isn’t working less—it’s caring less, door Andrew Taggart, Quartz – nieuwssite voor zakenmensen, 9 augustus 2017: https://qz.com

Hoe je moet omgaan met werkstress, door Lou Markstrom, Computerworld, 4 augustus 2017: http://computerworld.nl/carriere/100212-hoe-je-moet-omgaan-met-werkstress (Niet meer beschikbaar). Zie: How to best deal with workplace stress, door Lou Markstrom, CIO, 28 juli 2017: https://www2.cio.com.au/article/625406/how-best-deal-workplace-stress/

Mehr Muße: Das Leben ist mehr als bloßes Funktionieren, My Monk: http://mymonk.de/musse/