Over de cultuur van de angst en de rol van het publiek in herstel van de democratie

De Brits-Hongaarse socioloog Frank Furedi verzet zich in een interview met het Belgische tijdschrift Knack tegen de cultuur van de angst die er volgens hem momenteel heerst. Furedi is met emeritaat en was hoogleraar aan de Universiteit van Kent in Canterbury. Hij verwierf wereldfaam met zijn boek Culture of Fear (1997), een verontrustende diagnose van de ziekte die angst heet en die volgens Furedi de westerse maatschappij van binnenuit opvreet.
In een samenvatting van het Knack-interview op de Belgische nieuwssite HLN stelt Furedi dat “het koesteren van het slachtofferschap een van de kenmerken van onze risicoschuwe, door angst geobsedeerde maatschappij is. Helden hebben afgedaan, slachtoffers zijn de nieuwe helden geworden.
…
Vroeger bouwden mensen hun identiteit op aan de hand van hun verwezenlijkingen, ze waren de stuwende kracht van hun eigen bestaan. Dat is veranderd, de mens is niet langer het subject maar veeleer het object van zijn eigen leven geworden. Niet wat je hebt gedaan, maar wat je hebt ondergaan, bepaalt wie je bent. Iedereen is tegenwoordig slachtoffer”.

Dat we onze toevlucht zoeken bij psychologen, therapeuten en coaches kan bij Furedi op nog minder bijval rekenen: “Opvoedingsdeskundigen, relatietherapeuten, sekstherapeuten, voor elk aspect van je persoonlijke leven is er een expert. In Engeland heb je zelfs life coaches, zelfverklaarde specialisten die de pretentie hebben dat ze je kunnen vertellen hoe je moet leven. De mens wordt niet langer als een wilskrachtig en autonoom individu gezien, maar als een zwakkeling die niet in staat is zich zonder externe hulp staande te houden”.

Maar is angst en gruwel dan niet op zijn plaats? is de vraag, als we kijken naar video’s als die van de onthoofding van James Foley door IS? Furedi: “Natuurlijk is het onthoofden van een onschuldige man afschuwelijk, maar het vormt geen enkele bedreiging voor onze persoonlijke veiligheid. Het is paradoxaal: door zo angstig te reageren, spelen we de vijand in de kaart. We creëren onze eigen monsters. We rollen de rode loper uit voor tegenstanders zoals de IS. Het is perfecte reclame om rekruten te werven onder geradicaliseerde moslimjongeren”.
Er is terrorisme in de wereld en het zal niet vanzelf verdwijnen, aldus Furedi: “Laten we ermee leren omgaan en intussen vastberaden de waarden verdedigen waar onze westerse maatschappij voor staat: vrijheid, tolerantie en democratie”.

Herstel van het democratisch ideaal

In het voorjaar van 2014 woonde Furedi een conferentie bij die ging over maatschappelijke protesten en weerstand bieden, onderdeel van een serie over leiderschap en openbare orde, georganiseerd door de Universiteit van Oxford en de Universiteit van Science and Technology van Hongkong. Hij sprak daar over “het therapeutische moment in de politiek”. Op de vraag van interviewer Mischa Moselle van de South China Morning Post wat dat voor moment is, antwoordde Furedi: “Het protest van de afgelopen vijftien jaar betreft het individu. Mensen raken gevoelsmatig betrokken. Ze nemen ‘selfies’ tijdens de demonstraties omdat het allemaal om ‘mij ‘ gaat, en niet om de zaak. Mensen zijn losgeraakt van politieke aangelegenheden, ze hebben geen politieke of ideologische doelen”.

In uw nieuwe boek First World War: Still no end in sight schrijft u dat de huidige politiek een voortzetting is van de problemen die in die Eerste Wereldoorlog zijn ontstaan.

“De erfenis van de Eerste Wereldoorlog is dat deze niet de zelf veroorzaakte problemen heeft opgelost. Wat die oorlog de huidige tijd heeft nagelaten, de uitkomst van die oorlog, is het culturele oorlogvoeren, onze debatten over levensstijl en identiteit. De oorlog was een crisis van elites die hun wereldbeeld op zijn kop zette. Het geloof in een liberale democratie en het fundament van wat ik noem de normatieve waarden die ons bepalen werden vernietigd. Na de oorlog wist de twintigste eeuw geen echte betekenis te geven aan de democratie en bleek ze niet in staat de democratie te beschermen tegen autoritaire invloeden. De Tweede Wereldoorlog herstelde de democratie, maar het was een gekunsteld herstel: de democratie werd heringericht op een technocratische en procedurele manier. Echte democratie heeft instemming van de bevolking nodig en behoort de basis te zijn van publieke afspraken. De Europese Unie isoleert ons van de democratie. De Duitse Grondwet besteedt politieke macht uit aan de rechtbanken. In Groot-Brittannie is de rol van de rechterlijke macht inzake wetten maken even belangrijk geworden als de rol van de wetgevende macht.

Hoe kan het publiek een rol van betekenis spelen of opnieuw spelen in de democratie?

Er zijn twee manieren voor het maken van wetten en de inrichting van de samenleving. De eerste is steunen op wetenschappers en experts met als gevolg dat het publiek de onderwerpen niet begrijpt. Je reduceert de deelname van het publiek tot rituele verkiezingen… [en] laat een hoog opgeleide elite de beslissingen nemen. Zoals gebeurt met het debat over de klimaatverandering. We vertrouwen blijkbaar alleen op wetenschappers, technocraten en niet-gouvermentele organisaties als het gaat om wat toekomstige generaties nodig hebben.
We kunnen ook vormgeven aan de politieke orde en ruimte maken voor de soevereiniteit van de bevolking in de eigen samenleving met als doel herstel van het democratisch ideaal.
We kunnen streven naar het ideaalbeeld van burgers die in staat zijn tot publieke dialoog en debat en die afwijkende meningen kunnen verdragen. Dat is belangrijk, niet alleen om formeel voor democratie op te komen, maar om te debatteren over wat mensen willen, hoe ze willen dat de wereld eruit komt te zien en om manieren te vinden om ideeën te uiten”.

Politiek gezag

Furedi doet als als sociaal-theoreticus onderzoek naar de politieke geschiedenis. Via studie van de veranderingen in het verleden krijgt hij inzicht in de protestbewegingen van deze tijd, zoals Occupy. Hij zegt dat hij meestal aan drie of vier boeken tegelijk bezig is: “Ik schrijf altijd over hetzelfde, mijn onderwerpen hebben allemaal met elkaar te maken. Vorig jaar publiceerde ik het boek Authority – A sociological history waaraan ik zeven jaar heb gewerkt en dat gaat over de opkomst van politiek gezag in het oude Griekenland en Rome. Toen ik bezig was met het hoofdstuk over Augustus en het interbellum, hoe Mussolini Rome gebruikte om zich te rechtvaardigen, realiseerde ik me dat ik altijd weer terugkwam op de Eerste Wereldoorlog. Het idee voor het boek ontstond toen ik voor televisie werd geïnterviewd over angst. De interviewer vroeg me of ik het eigenlijk niet had over gezag, aangezien angst een gebrek aan gezag is. Ik vond dat hij gelijk had, dus daarna ben ik begonnen aan een boek over gezag”.

Het boek Paranoid parenting uit 2001 deed veel stof opwaaien, vooral in de V.S. Het paranoïde gedrag van ouders over de veiligheid van hun kinderen was volgens hem een zware belasting voor jonge mensen die nooit een risico mochten nemen. Ook voor de ouders was zo’n houding een belasting, ze moesten constant opletten. Volgens Furedi is de situatie nog erger geworden: “Ik ga al jaren met mijn zoon mee naar voetballen, maar ik heb geen foto’s van hem als hij aan het voetballen is of een doelpunt maakt. Je moet namelijk aan elke ouder toestemming vragen voor een foto, wat praktisch onmogelijk is.Toen het boek was gepubliceerd, gaf ik een voorbeeld van het hoofd van een school in Schotland die ouders verbood hun kinderen te filmen tijdens het Kerstspel. Mensen dachten dat het hier om een eccentriek schoolhoofd ging, maar het is nu de norm geworden. Het beeld van een kind is een kwalijk en gevaarlijk fenomeen geworden. Grootmoeders werd de toegang tot het zwembad geweigerd omdat ze foto’s namen van hun kleinkinderen. Hoewel ik afgebrand werd – en dat gebeurt nog steeds – werd dit boek een bestseller. Mensen vinden het misschien niet fijn wat ik zeg, maar ze weten dat er iets niet klopt van wat hun verteld wordt over ouderschap”.

Hoe angst onze maatschappij bepaalt: “Slachtoffers zijn de nieuwe helden”, Nieuwssite HLN, 31 augustus 2014: www.hln.be

Socioloog Frank Furedi: ‘Klimaatheisa is een uiting van misantropie’, website KNACK, 27 augustus 2014: www.knack.be

Sociologist wades into Occupy movement and other issues, door Mischa Moselle, South China Morning Post, 1 juni 2014: www.scmp.com

‘Wij creëren onze eigen monsters’ – Leven in angst. Frank Furedi en de sociologie van de jihadi, interview door Erik Raspoet, Knack, 27 augustus 2014: https://docplayer.nl/amp/13425622-Wij-creeren-onze-eigen-monsters.html

Website Frank Furedi: www.frankfuredi.com