Literatuurstudie van de ontwikkeling van democratische kernwaarden

Vanaf oktober 2018 zijn onderzoekers bezig geweest met de verzameling van data bij scholen voor het project Adolescentenpanel Democratische kernwaarden en schoolloopbanen (ADKS) dat opgezet is door het Ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK), ProDemos: Huis voor democratie en rechtsstaat en de Universiteit van Amsterdam, in samenwerking met het Sociaal en Cultureel Planbureau. Doel is met beleidsmakers, internationale wetenschappers en politici de ontwikkeling van democratische waarden van jongeren onderzoeken.

De verwachting is dat begin april 2019 de eerste rapporten zijn afgerond en de resultaten kunnen worden gepresenteerd.

De ontwikkeling van democratische kernwaarden

Op 26 februari 2019 is er een rapport verschenen over de wetenschappelijke literatuur omtrent kernwaarden van een democratische rechtsstaat, de rol van socialisatie hierbij en de invloed van ongelijkheid en ongelijke hechting aan deze waarden: Literatuurstudie. De ontwikkeling van democratische kernwaarden.

Uit de Inleiding:

Met enige regelmaat worden er in het maatschappelijke en politieke debat zorgen geuit over de mate waarin jongeren nog gehecht zijn aan de waarden van de democratie en de rechtsstaat. In recente jaren hebben democratische waarden – zoals gelijke rechten, het accepteren van verschillende zienswijzen en steun voor de rechtsstaat – op bijzonder veel aandacht mogen rekenen. Mede in reactie op de (mogelijke terugkeer van) jihad-gangers vanuit het buitenland en protesten van zogeheten ‘boze burgers’ binnen Nederland hebben de Tweede Kamer (motie Van Dam, 2/7/2015) en de regering (kabinetsbrief 31/1/2017) zich expliciet uitgesproken over het belang van de vorming van democratische kernwaarden bij adolescenten. Daarnaast hebben de Tweede Kamer (motie Fokke, 30/11/2016) en de regering (brief 12/4/2017) zich uitgesproken voor het betrekken van jongeren bij de politiek.
Het regeerakkoord van de regering-Rutte III heeft vanaf 2017 vraagstukken rond burgerschapsontwikkeling, democratische waarden, en weerbare democratiena drukkelijk op de agenda geplaatst. De Inspectie van het Onderwijs signaleert al jaren in haar Onderwijsverslag tekortkomingen in de burgerschapsvorming van jongeren en een gebrek aan zicht op hun burgerschapscompetenties. In een recent advies van de Onderwijsraad over het conceptwetsvoorstel burgerschapsopdracht van de Minister voor Basis- en Voortgezet Onderwijs en Media heeft de Raad uitdrukkelijk gepleit om burgerschap in termen van democratische waarden te definiëren (Onderwijsraad 2018).
De Staatscommissie Parlementair Stelsel tenslotte, sprak zich in 2018 nadrukkelijk uit voor burgerschapsontwikkeling, onder andere in het onderwijs.

Nederlandse leerlingen beschikken over minder burgerschapscompetenties dan hun leeftijdsgenoten elders

Zorgen over democratische en rechtsstatelijke kernwaarden bestaan ook in wetenschappelijke literatuur. Recent nog woedde er een fel debat over democratische deconsolidatie. Volgens twee Amerikaanse onderzoekers zou de steun voor liberaal-democratische waarden onder jongeren sterk geërodeerd zijn, wat voortbestaan van de democratie zou bedreigen. Hoewel die conclusie hevig onder vuur kwam te liggen – die zou onder andere verschillen in levensfase verwarren met verschillen in socialisatie tussen generaties – vond de zorg veel weerklank. Deze resoneerde met de conclusie van Crozier, Huntington en Watanuki (1975) uit hun rapport ‘The crisis of democracy’ ruim veertig jaar eerder. Zij poneerden de stelling dat burgers weliswaar in naam nog de doelstellingen van de democratie onderschrijven, maar feitelijk anomisch geworden zijn. Internationaal vergelijkend onderzoek, tenslotte, laat zien dat Nederlandse leerlingen over minder burgerschapscompetenties (kennis, vaardigheden en houding) beschikken dan hun leeftijdsgenoten in landen die gelijkenis met Nederland vertonen: België (Vlaanderen), Denemarken, Finland, Noorwegen en Zweden.

Verticale democratische waarden en de relatie tussen burger en staat

De veerkracht en weerbaarheid van een democratische samenleving hebben baat bij een sterke hechting van jongeren aan democratische en rechtsstatelijke kernwaarden. Maar de vorming van deze democratische en rechtsstatelijke waarden is niet vanzelfsprekend. Onderzoek naar burgerschapsvorming heeft zich veelal gericht op horizontale democratische waarden, die zich primair richten op de maatschappelijke democratie van burgers onderling. Onderzoek naar verticale democratische waarden, waarbij de relatie tussen burger en staat centraal staat, heeft zich vooral gericht op politieke houding en gedrag, zoals politiek vertrouwen en politieke participatie. Daarbij zijn bepaalde waarden van de democratische rechtsstaat onderbelicht gebleven, zoals het belang dat men hecht aan de scheiding der machten of de afweging tussen meerderheidsbeslissingen en minderheidsrechten. Dat geldt des te meer voor het onderzoek naar de wijze waarop burgers deze verticale democratische waarden ontwikkelen

Dit rapport beoogt een overzicht te geven van bestaand onderzoek naar de vorming van democratische en rechtsstatelijke waarden. Zo’n overzicht kan een relevant naslagwerk zijn voor beleidsmakers, maar ook een basis zijn voor nader onderzoek door de belangrijkste patronen en kennislacunes in kaart te brengen.

Downloaden De ontwikkeling van democratische kernwaarden, een literatuurstudie, door Maria Kranendonk, Laura Mulder, Paula Thijs, Frank Wanders, Geert ten Dam, Tom van der Meer & Herman van de Werfhorst, Onderzoeksgroep ADKS, 2019: https://beroepseer.nl

Adolescentenpanel Democratische Kernwaarden en Schoolloopbanen: https://adks.nl/