“Het bestuur is te veel in zichzelf gekeerd; macht heeft tegenmacht nodig”, aldus minister van staat Herman Tjeenk Willink in zijn toespraak op de Bestuurdersdag van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) in Nieuwegein op 1 december 2017. De dag stond in het teken van samenwerking met het nieuwe kabinet. Motto was: De vrijblijvendheid voorbij..

Tjeenk Willink was uitgenodigd te komen spreken vanwege de bijlage bij zijn eindverslag als informateur. Eind mei 2017 kreeg hij de opdracht de kabinetsformatie vlot te trekken.  Hij nam toen het stokje over van minister Edith Schippers die vergeefs had geprobeerd een kabinet te vormen. De bijlage van zijn eindverslag heeft als onderwerp uitvoerbaarheid en uitvoering van nieuw beleid.

Tjeen Willink begint zijn speech met:“Ik weet niet hoe het met u is, maar mij bekruipt zo nu en dan het groeiende en onrustige gevoel, zoniet de overtuiging, dat het beleid dat we voeren onvoldoende oplossingen biedt voor de fundamentele problemen waarvoor we nu staan. Het moge dan op dit moment volgens de CPB^*) modellen financieel-economisch goed gaan, de oorzaken van de grote maatschappelijke problemen zijn totnutoe onvoldoende aangepakt. Voorbeelden zijn bekend, ze speelden in de kabinetsformatie een belangrijke rol: klimaat, burgers met een stapeling van problemen, scheidslijnen in de samenleving die scherper worden, de steeds onevenwichtiger verhouding tussen kapitaal en arbeid met als gevolg nieuwe vormen van uitbuiting, het informatie-monopolie van al dan niet grote internationale bedrijven, de geopolitieke situatie en de positie van Europa, om maar de voornaamste te noemen.

Om die problemen daadwerkelijk aan te pakken, daarop een visie te ontwikkelen, moeten bestaande patronen en machtsverhoudingen worden doorbroken. Maar dat lukt niet, vooral niet omdat ons politiek bestuurlijk stelsel zelf-referentiële trekken heeft gekregen, nogal naar binnen gekeerd is geraakt. Komt het daardoor dat een gevoel van urgentie bij de overheid zelf lijkt te ontbreken? Wat de overheid doet, moet of kan, is in belangrijke mate afhankelijk van hoe de overheid functioneert. En dat functioneren zelf levert problemen op.
Zij tast de geloofwaardigheid van de overheid aan. De reactie daarop in de laatste decennia bij de nationale overheid, want daar heb ik het hier in belangrijke mate over, is niet geweest: we lossen die problemen in het functioneren op, maar we schuiven de problemen weg: de verzelfstandiging, privatisering, decentralisatie en het inmiddels weer in onbruik geraakte woord participatiesamenleving”.

De politiek weet niet meer wat de eigen functie is

“De crisis in de democratische rechtsstaat is geen bestuurlijke crisis die met organisatorische maatregelen en reorganisatie hier en een betere manager daar, kan worden opgelost. Al is die suggestie de afgelopen decennia wel gewekt. De crisis is vooral een politieke crisis. De politiek weet niet, of niet meer, wat de eigen functie is en is daardoor sterk afhankelijk geraakt van en georiënteerd op het bestuur. Voor de meeste politici is politiek vooral besturen en besturen vooral regelen. Maar de politieke functie houdt iets anders en meer in. Het steeds opnieuw bepalen wat het algemeen belang vereist, het toedelen van waarden, inhoudelijke keuzes maken. En daarom zijn nodig visies waar het met de maatschappij heen moet en de rol van de overheid daarin.

En open politiek debat, want er zijn meerdere visies, democratie is immers diversiteit. Kennis van de grenzen die democatie en rechtsstaat trekken. Maar de politieke visies zijn verwaterd. Vaak ingewisseld voor financieel-economische overwegingen. Het open politiek debat, met inhoudelijke argumenten en tegenargumenten is sterk beperkt.
De kennis van politici en bestuurders van de grenzen die democratie en rechtsstaat trekken, ontbreekt vaak.
En dat gebrek aan kennis wordt niet meer gecorrigeerd door ambtenaren, journalisten en wetenschappers. De politieke crisis is in belangrijke mate afgewenteld op het bestuur, en dan in het bijzonder op de ambtelijke organisatie en publieke diensten, op andere overheden en op burgers. Dus de civil society”

Tjeenk Willink doet een aantal aanbevelingen om de uitholling van de politiek tegen te gaan, beschreven in de bijlage van mijn eindverslag die gaat over uitvoerbaarheid en uitvoering van nieuw beleid, de ruimte voor professionals op de werkvloer en de resultaten van beleid met effecten en neveneffecten voor burgers. In de bijlage gaat het om een drietal zaken die ook voor de lokale bestuurders van belang zijn.
Over die professionele ruimte merkt hij op dat de ruimte die Den Haag steeds meer aan uitvoering biedt, vaak helemaal niet terecht komt bij de professionals op de werkvloer, maar door anderen wordt ingevuld: verzekeraars, inspecties, financiële controleurs, beroepsgroepen of managers in de eigen organisatie.

In zijn toespraak vat Tjeenk Williink in een notendop de essentie samen van de democratische rechtsstaat, politieke verantwoordelijkheid, functies, beleid, uitvoering en de effecten en neveneffecten voor burgers. Kortom, we krijgen heldere uitleg en tips over hoe onze staat en samenleving het beste kunnen functioneren.

Duur van de video met de toespraak van Herman Tjeenk Willink: 20 min.

^Noot
*) ^{Centraal Planbureau levert wetenschappelijke kennis en inzichten aan de overheid nodig voor het voeren van actief economisch beleid.}