Leergang Modern Gezag voor Statenleden

Het openbaar bestuur kampt met diverse crises, complexiteit, uitvoeringsproblemen, afnemend gezag en (politieke) fragmentatie. Dit heeft mede ertoe geleid dat steeds meer burgers geen of weinig vertrouwen hebben in de politiek en de overheid. Daarnaast spelen er specifieke opgaven zoals hoe om te gaan met de schaarse ruimte in steden en landelijk gebied, de energietransitie, landbouw versus natuur, en de omgang met nieuwe technologie zoals AI. Deze en andere ontwikkelingen hebben geleid tot extra druk op de (gezags)positie van Provinciale Staten, in relatie tot de Gedeputeerde Staten en in relatie tot de burger. Tegen deze achtergrond is versterking van het gezag van statenleden en de Provinciale Staten als geheel urgent. Statenlidnu en de statengriffiers herkennen de noodzaak en meerwaarde om Staten te blijven stimuleren en ondersteunen in hun ontwikkeling en te werken aan het vergroten van hun gezag.  Om hieraan bij te dragen heeft Stichting Beroepseer een Leergang Modern Gezag voor Statenleden ontwikkeld die dit najaar van start zal gaan.

Aanleiding

Gemeenteraden staan voor vergelijkbare uitdagingen als Statenleden. Vorig jaar heeft Stichting Beroepseer, in samenwerking met de Vereniging voor Raadsleden en de gemeente Almere en met steun van het ministerie van BZK, een Leergang Modern Gezag voor raadsleden ontwikkeld en 2 pilots uitgevoerd. Deze pilots werden positief beoordeeld door de deelnemers en projectpartners. Door een goede mix tussen theorie en praktijk en vooral de inzet van theateroefeningen hebben de deelnemers veel geleerd over hun eigen gezag en het gezag van de raad waar ze onderdeel van zijn en hebben ze praktische stappen gezet. De Leergang Modern Gezag voor Statenleden is hierop gebaseerd en toegespitst op de specifieke context van de Provinciale Staten.

Doel

De leergang kent de volgende doelen:

• Deelnemers leren zichzelf te zien als gezagsdrager en hoe ze op eigen wijze gezag kunnen ontwikkelen.
• Inzicht bieden in de verschillen tussen de verschillende ‘arena’s’ waarin gezag kan worden opgebouwd. Voor gezag binnen de lokale samenleving kunnen bijvoorbeeld andere voorwaarden gelden dan voor de gezagspositie in de Provinciale Staten zelf en richting de Gedeputeerde Staten.
• Deelnemers leren hoe ze op effectieve wijze gezagsbronnen kunnen inzetten. We onderscheiden daarbij drie typen gezagsbronnen: institutionele, positionele en persoonsgebonden gezagsbronnen
• Deelnemers prikkelen vaker hardop te twijfelen en onbegane paden te verkennen. Dat betekent het durven loslaten van bestaande routines en afstemmen op wat een gegeven situatie vraagt en die recht te doen. De leergang biedt een prikkelende ruimte waarin deelnemers leren improviseren, experimenteren, oefenen in het aanpassen, verrijken en verbreden van hun rol en handelingsrepertoire

Opzet

De leergang Modern gezag voor Statenleden bestaat uit 3 volledige trainingsdagen en een afsluitende bijeenkomst. Tijdens de afsluitende bijeenkomst houden de deelnemers een eindpresentatie waar zij een aantal zaken laten zien. Ten eerste hoe zij als statenlid hun gezag verder invulling geven met hetgeen is aangereikt tijdens de leergang. Ten tweede, hoe zij de Staten willen verrijken in de positionering als gezagsvol instituut en welke (verander)inzet dat vraagt.

• Dag 1: Macht en gezag
• Dag 2: Gezagsbronnen en arena’s van het statenlid
• Dag 3: Werken aan je eigen gezagsprofiel
• Afsluitende bijeenkomst: Modern gezag

Voor wie?

• Statenleden die gemotiveerd zijn om te groeien in hun rol en professionaliteit als statenlid.
• Statenleden die willen leren zichzelf te zien als gezagsdrager en hoe ze op eigen wijze gezag (verder) kunnen ontwikkelen.
• Statenleden die bereid zijn om naar zichzelf te kijken en met zichzelf de slag te gaan (persoonlijk leiderschap), inclusief de weerstand die daar dikwijls bij komt kijken.
• Statenleden die zich als ambassadeur en cultuurdrager willen inzetten om naast hun eigen gezag ook het gezag van hun Staten als geheel een impuls te geven.

Praktisch

• 12-15 deelnemers
• Diverse groep met max 3 Statenleden van dezelfde provincie
• Locatie: nader te bepalen, maar waarschijnlijk het Provinciehuis van Zwolle of Utrecht
• Trainingsdata
  • 23 oktober – 10.00-16.30 uur
  • 8 november – 10.00-16.30 uur
  • 20 november – 10.00-16.30 uur
  • 4 december – 18.00-21.30 uur

Aanmelden

Om je aan te melden vragen we je een korte video op te nemen (max 2 minuten) waarin je antwoord geeft op deze vragen:

• Wie ben je?
• Waarom ben je statenlid geworden?
• Wat is je motivatie om aan deze leergang mee te doen?
• Wat hoop je uit de leergang te halen?

Deze video uiterlijk 4 juli 2025 per mail versturen naar Maurits Hoenders (m.hoenders@beroepseer.nl). Selectiecriteria

• Max 15 plekken
• De motivatie om aan de slag te gaan met je eigen gezag en dat van de Staten waar je onderdeel van bent
• Max 3 statenleden per provincie

Kosten Deze leergang wordt grotendeels mede mogelijk gemaakt door financiële steun van het ministerie van BZK. Voor deelname aan deze Leergang vragen we daarnaast een eigen bijdrage van € 726,- (incl. btw). Hiervoor kan je een beroep doen op het scholingsbudget van jouw provincie. Neem contact op met je griffie(r) over de mogelijkheden bij jouw provincie.

In een tijd waarin het vertrouwen in de overheid onder druk staat, blijft Stichting Beroepseer zich inzetten voor het versterken van rechtsstatelijk handelen en ambtelijk vakmanschap. Hieronder een overzicht van recente projecten, publicaties en trainingen die bijdragen aan een eerlijke, deskundige en mensgerichte overheid.

1. Onderzoek: Rechtsstatelijk beslissen en motiveren

In opdracht van de Staat van de Uitvoering voert Stichting Beroepseer het onderzoek “Rechtsstatelijk beslissen en motiveren: beter ambtelijk vakmanschap in de uitvoering” uit. Dit onderzoek biedt uitvoeringsorganisaties en gemeenten inzicht in de toepassing van bestuursrechtelijke wetten en beginselen binnen hun organisatie. Deelnemende organisaties ontvangen een vertrouwelijke eindrapportage met concrete aanbevelingen voor verbetering.

2. Training: Rechtsstatelijk en democratisch vakmanschap

Samen met de Vrije Universiteit Amsterdam ontwikkelde Stichting Beroepseer een eendaagse training gericht op het vergroten van rechtsstatelijk en democratisch besef onder ambtenaren. De training behandelt onder andere de Algemene wet bestuursrecht en de beginselen van behoorlijk bestuur, en biedt handvatten voor het omgaan met dilemma’s in de praktijk. Deze training is inmiddels verzorgd voor ambtenaren van organisaties zoals DUO, de Belastingdienst en de Sociale Verzekeringsbank. Meer informatie: Wat de ambtenaar nu met de democratische rechtsstaat moet – eendaagse stoomcursus

3. Publicatie: Ambtelijk vakmanschap voor de democratische rechtsstaat

In samenwerking met het A+O fonds Rijk publiceerde Stichting Beroepseer het paper “Ambtelijk vakmanschap voor de democratische rechtsstaat”. Deze publicatie biedt een theoretische basis en praktische tools om ambtelijk vakmanschap duurzaam te verankeren binnen de Rijksoverheid. Het paper is onderdeel van een breder project dat zich richt op het versterken van de normatieve identiteit van de ambtenaar.

4. Project: Van woorden naar daden

Met steun van het A+O fonds Rijk en in samenwerking met de Centrale voor Middelbare en Hogere Functionarissen (CMHF) lanceerde Stichting Beroepseer het project “Van woorden naar daden”. Dit initiatief richt zich op het vergroten van de ruimte voor ambtelijk vakmanschap binnen de Rijksoverheid. Het project omvat een actuele analyse van de huidige situatie en werkt toe naar concrete adviezen en praktische instrumenten om vakmanschap in de werkpraktijk van rijksambtenaren te borgen.

5. Boek: Het recht op ambtelijk vakmanschap

De publicatie “Het recht op ambtelijk vakmanschap” biedt een stevig fundament voor de versterking van rechtsstatelijk ambtelijk handelen. In dit boek worden onder meer de juridische grondslagen van vakmanschap uitgewerkt, de toepassing van bestuursrechtelijke beginselen besproken, en aanbevelingen gedaan om ambtelijk vakmanschap beter te verankeren in de uitvoeringspraktijk. Het bevat bijdragen van onder anderen Caroline Raat, Arre Zuurmond en Arnt Mein. Tim Wittenberg (DUO) schreef hierover: “Het recht op ambtelijk vakmanschap is een must have in de gereedschapskist van elke ambtenaar. Als ambtenaar heb ik bij mijn aanstelling de belofte afgelegd. En dit geweldige boek biedt houvast om deze belofte dagelijks aan de maatschappij en haar burgers in te lossen.” Stichting Beroepseer blijft zich inzetten voor het versterken van rechtsstatelijk handelen en ambtelijk vakmanschap. Voor meer informatie over deze en andere initiatieven, bezoek www.beroepseer.nl. En kijk op onze Academie voor Ambtelijk Vakmanschap met ons trainingsaanbod.    

Doe mee aan het onderzoek ‘Rechtsstatelijk beslissen en motiveren’: versterk ambtelijk vakmanschap in de uitvoering!

Stichting Beroepseer voert in opdracht van Staat van de Uitvoering het onderzoek ‘Rechtsstatelijk beslissen en motiveren: beter ambtelijk vakmanschap in de uitvoering’ uit. Voor dit onderzoek zoeken wij uitvoeringsorganisaties en gemeenten die willen deelnemen.

Het onderzoek biedt deelnemers objectief en verdiepend inzicht in de manier waarop binnen hun organisatie rechtsstatelijk wordt gehandeld in de uitvoering. Daarnaast draagt u bij aan bredere kennisontwikkeling over rechtsstatelijk handelen binnen de overheid.

Doel van het onderzoek

Het doel van het onderzoek is om zichtbaar te maken in welke mate en op welke wijze beslismedewerkers in uitvoeringsorganisaties rechtsstatelijk handelen. Er wordt niet alleen gekeken naar de toepassing  maar ook naar de organisatorische borging van bestuursrechtelijke wetten en beginselen in de uitvoering. Op basis van de bevindingen worden aanbevelingen gedaan voor het versterken van kennis, vaardigheden en organisatorische ondersteuning op dit terrein.

Onderzoeksaanpak

Het onderzoek wordt uitgevoerd bij drie uitvoeringsorganisaties en twee gemeenten. Per deelnemende organisatie bestaat het onderzoek uit:

• Analyse van relevante documenten;
• Een anonieme kennistoets onder beslisambtenaren;
• Interviews met sleutelfunctionarissen;
• Groepsgesprekken met betrokken medewerkers;
• Een eindrapportage met concrete bevindingen en aanbevelingen.

Planning

De totale looptijd van het onderzoek is twaalf maanden. De centrale onderzoeksfase vindt plaats tussen begin augustus en eind november 2025. In deze periode doen wij een beroep op de betrokkenheid van uw organisatie.

Vertrouwelijkheid en anonimiteit

Vertrouwelijkheid en zorgvuldigheid staan voorop. Stichting Beroepseer sluit met iedere deelnemende organisatie een overeenkomst waarin wordt vastgelegd dat:

• de identiteit van deelnemende organisaties niet openbaar wordt gemaakt;
• individuele uitkomsten van de anonieme kennistoets niet bekend zijn bij Stichting Beroepseer, noch bij de organisatie zelf.

De uitkomsten en adviezen die specifiek op uw organisatie betrekking hebben, worden uiteraard wel met u gedeeld.

Meedoen?

Wilt u bijdragen aan beter rechtsstatelijk handelen in de uitvoering én uw organisatie versterken? Neem dan  zo spoedig mogelijk contact met op met Thijs Jansen (thijsjansen@beroepseer.nl). Wij gaan graag met u in gesprek over deelname.

De opeenhoping van alle machten – de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht – in dezelfde handen, of het nu in één, een paar of vele, en of deze nu erfelijk, zelfbenoemd of verkozen zijn, kan met recht geïdentificeerd worden met tirannie’. Dat schreef James Madison, de ‘vader’ van de Amerikaanse Grondwet en vierde president van de VS (1809-1817) in 1787 en 1788 met anderen in een van The Federalist Papers (no. 48). Deze waren bedoeld om de ratificatie van de kersverse federale Grondwet te bevorderen en worden vaak gebruikt om deze te interpreteren. In een ander paper (no. 47) schreef Madison over hetzelfde thema: ‘Het behoud van de vrijheid vereist dat de drie grote machtsdepartementen gescheiden en onderscheiden moeten zijn’. De VS hebben het moeilijk gehad om daarnaar te leven. De Grondwet begint wel met drie aparte artikelen, achtereenvolgens over de Wetgevende macht (1), de uitvoerende macht (2) en de rechtsprekende macht (3). Deze bevat echter geen apart artikel dat de scheiding van de uitvoerende, wetgevende en rechtsprekende macht duidelijk voorschrijft. Om er een visie op de taakverdeling tussen de drie machten uit te halen moet de Grondwet geïnterpreteerd worden. Het lastige is dat deze de drie machten niet alleen (onder)scheidt, maar ook op allerlei manieren verweeft en daarmee van elkaar afhankelijk maakt. Daarmee leent die grondwet zich op dit punt voor heel wat verschillende, conflicterende interpretaties. Volgens sommigen was het de bedoeling van de afgevaardigden die de Constitutionele Conventie in 1787 bijwoonden om de meeste macht aan het Congres – de wetgevende macht – te geven. De realiteit is echter dat de uitvoerende macht verreweg de machtigste tak is geworden. Dit werd al duidelijk onder president Nixon (1969-1974). Vanwege het Watergate-schandaal bedacht men na diens ambtstermijn allerlei maatregelen om de uitvoerende macht aan regels te binden en ter verantwoording te kunnen roepen, maar daar kwam uiteindelijk weinig van terecht. Sinds de aanslagen op 9/11/ 2001 hebben zowel Democratische als Republikeinse presidenten met verwijzing naar de nationale veiligheid hun macht vergroot. Het gevolg is dat er nog steeds een onevenwichtig systeem bestaat waarvan de uitvoerende macht ongestraft gebruik kan maken. Daarbij doet men het meest een beroep op de tweede en derde sectie van Grondwetsartikel 2 Daarin staat dat de president de – door het Congres aangenomen – wetten getrouw dient uit te (laten) voeren. Het Hooggerechtshof heeft gesteld dat deze clausule ‘het idee weerspreekt’ dat de president bedoeld was ‘als wetgever’. In de tweede sectie staat dat de president voor zijn uitvoerende taak handhavers mag benoemen. Het Hof heeft verklaard dat de grondwet de president niet alleen expliciet, maar ook impliciet bevoegdheden toekent, zoals die om toezicht te houden op uitvoerende functionarissen en hen te ontslaan. De grens met de wetgevende macht vervaagt vervolgens waar het Hof heeft erkend dat handhavers ook zelf quasi-wetgevende en quasi-rechtsprekende bevoegdheden hebben. Daarnaast geeft artikel 2 de president vergaande bevoegdheden op het gebied van buitenlands beleid en het inzetten van het leger. In zijn eerste termijn (2017-2021) heeft president Trump meer bevoegdheden naar zich toe getrokken dan welke van zijn voorgangers ook. In 2019 zei Trump: ‘En dan heb ik een Artikel 2, waarin ik het recht heb om te doen wat ik wil als president.’ Zijn topadviseurs produceerden juridische argumenten ter ondersteuning van deze aanspraak. Nu Trump ruim 1 maand met zijn tweede termijn bezig is, blijkt hij in hoog tempo nog veel meer macht naar zich toe te trekken dan in zijn eerste termijn. Hij is daarin veel brutaler en doortastender. Hij heeft al meer dan 300 decreten uitgevaardigd. Zijn vergaande opvatting is in lijn met het ultraconservatieve, ruim 900 pagina’s dikke ‘spoorboek’ Project 2025 dat een concreet regeerprogramma voor de tweede termijn van Trump heeft opgesteld en waarvan de volledige titel luidt Mandate for Leadership. The conservative promise. Project 2025. Presidential transition project. Russell Vought, co-auteur van Project 2025 en door Trump inmiddels benoemd tot hoofd van het begrotingsbureau van het Witte Huis, schreef in dat spoorboek: ‘In zijn openingswoorden maakt artikel II van de Amerikaanse grondwet overduidelijk dat “[d]e uitvoerende macht zal berusten bij een president van de Verenigde Staten van Amerika.” ‘De taak van de moderne conservatieve president is het beperken, controleren en sturen van de uitvoerende macht namens het Amerikaanse volk. (…) Succes bij het aangaan van die uitdaging zal een zeldzame combinatie van durf en zelfverloochening vereisen: durf om de bureaucratie om te buigen of te breken naar de wil van de president (..).’ Trump handelt in veel opzichten volgens dit spoorboek. Dankzij het gebrek aan effectieve tegenmachten, heeft hij in iets meer dan een maand – vooral door middel van decreten – zijn greep op de overheid enorm verstevigd. Voor de formele tegenmachten toont hij geen ontzag. Wat betreft de wetgevende macht hoeft hij zich vooralsnog weinig zorgen te maken. In het Congres hebben de Republikeinen de meerderheid. Van die volksvertegenwoordigers eist hij volledige loyaliteit. Dat doet hij door te dreigen dat hij een ieder die hem ook maar een strobreed in de weg legt zal dwars zitten bij (voor)verkiezingen. De angst regeert in het Congres. De andere tegenmacht – de rechterlijke macht – beschouwt Trump als een zeer ergerlijke blokkade voor ‘zijn’ uitvoerende macht. Musk heeft al eerder opgeroepen om federale rechters uit hun ambt te zetten die decreten van Trump blokkeerden. Tot 27 februari is de regering al geconfronteerd met 94 rechtszaken die betrekking hadden op acties variërend van de poging tot afschaffing van het geboorterecht tot het bevriezen van federale subsidies en fondsen – en de toegang tot gevoelige computersystemen en gegevens door niet-officiële entiteiten. Alle rechtszaken tegen Trump worden systematisch geïnventariseerd en gevolgd door de Litigation Tracker. Trump, vicepresident Vance en Musk benadrukken dat het rechters niet geoorloofd is zich als tegenmacht op te stellen. Het Witte Huis spreekt zelfs van een ‘constitutionele crisis’ die door de rechters zou worden veroorzaakt. Een paar typerende uitspraken van de hoofdrolspelers: Trump: ‘Hij die zijn land redt, overtreedt geen enkele wet’(X, 15 februari 2025). Vance: ‘Als een rechter een generaal zou proberen voor te schrijven hoe hij een militaire operatie zou moeten uitvoeren, dan zou dat illegaal zijn. Als een rechter een procureur-generaal zou trachten te bevelen hoe ze haar discretionaire ruimte zou moeten gebruiken, dan zou dat ook illegaal zijn. Het is rechters niet geoorloofd de legitieme macht van de uitvoerende macht in de weg te staan’ (X , 9 februari 2025). Musk: ‘Een corrupte rechter die bescherming biedt aan corruptie. Hij moet NU afgezet worden!’ (X, 9 februari 2025). Kunnen Amerikaanse federale rechters uit hun ambt gezet worden? Het kan, maar is zeer ongebruikelijk: sinds 1803 zijn er slechts 15 federale rechters afgezet. De procedure is meestal voorbehouden voor ernstige vormen van strafbaar wangedrag – niet voor meningsverschillen over de rechtmatigheid van beleid. Het lijkt vooralsnog onwaarschijnlijk dat rechters massaal uit hun ambt zullen worden gezet. Maar het bij herhaling aanwijzen van rechters – met naam en toenaam – als corrupte saboteurs van het beleid, roept agressie op bij de achterban van Trump en Musk. Daardoor kan het leven van rechters behoorlijk lastig worden gemaakt en zullen er misschien een aantal van hen opstappen. Dat lijkt ook de bedoeling te zijn. Een en ander maakt duidelijk dat Trump zich weinig gelegen laat liggen aan de klassieke tegenmachten. Daarnaast maakt hij enorme vaart met het onder controle krijgen van de vierde macht: het ambtelijk apparaat. Ten eerste betreft dat de organisaties die op afstand van de overheid geplaatst zijn, wat we in Nederland ‘zelfstandige bestuursorganen’ noemen. Deze kunnen uitvoerende taken hebben of regulerende taken. Met name over die laatste hadden Congres en president altijd een soort gezamenlijke zeggenschap. Trump heeft op 18 februari een decreet getekend waarin beide soorten onafhankelijke agentschappen direct onder de presidentiële verantwoordelijkheid worden gebracht. Zonder instemming te vragen aan het Congres, heeft Trump onder andere het regulerende Consumer Financial Protection Bureau gesloten en The United States Agency for International Development (USAID) opgelegd het werk te staken. Er zijn zaken aangespannen, maar tot nu toe is hiervoor nog geen definitief rechterlijk stokje gestoken. Ten tweede is Trump erop uit om het ambtelijk apparaat op een andere leest te schoeien. Hij breekt radicaal met het sinds 1883 ingevoerde systeem om ambtenaren te benoemen op basis van deskundigheid en onafhankeljkheid. Zijn doel is een apparaat te creëren dat volledig loyaal is aan zijn politieke agenda. Zoals Musk verklaarde: ‘We hebben deze ongekozen vierde, ongrondwettelijke regeringstak: de bureaucratie’ . In het kader daarvan worden cruciale leidinggevenden van onder andere de FBI, CIA, en verschillende legeronderdelen vervangen door loyalisten die vaak helemaal niet voldoen aan professionele eisen. Bovendien hebben inmiddels al 30.000 andere ambtenaren (van de 2 miljoen) ontslag aangezegd gekregen. Het turbulente geheel overziend is duidelijk dat Trump bezig is met een snelle en doelgerichte, tirannieke greep naar de macht ten koste van de wetgevende, rechtsprekende en ambtelijke machten. Gelet op het grote aantal aangespannen rechtszaken is de hoop van veel getroffen organisaties voorlopig gericht op de rechterlijke macht. Het is de vraag of die hoop gerechtvaardigd is: niet alleen is de Amerikaanse grondwet ten aanzien van de machtenscheiding voor velerlei uitleg vatbaar maar ook bestaat in het Hooggerechtshof op dit moment een conservatieve meerderheid. Het is dus ongewis hoe – en überhaupt of – men deze geest weer terug in de fles gaat krijgen. Thijs Jansen is directeur van Stichting Beroepseer Dit artikel verscheen eerder op Nederland Rechtsstaat: www.nederlandrechtsstaat.nl/meer-meer-macht-het-autocratische-project-van-trump-in-het-licht-van-de-machtenscheiding/ Afbeelding bovenaan is van Sergei Tokmakov