Onder ambtenaren is de afgelopen jaren sprake van een toenemend openlijk activisme onder verwijzing naar de rechtsstaat. Een prominent voorbeeld hiervan is ‘Ambtenaren en de Grondwet’ die de afgelopen anderhalf jaar protesteert tegen het Gaza-beleid van de Nederlandse regering. Al meer dan 85 weken vindt er in de lunchpauze voor het Ministerie van Buitenlandse Zaken een sit-in plaats. De ambtenaren achten het regeringsbeleid in strijd met Nederlands en internationaal recht. Ze wijzen op artikel 90 van de Grondwet: ‘De regering bevordert de ontwikkeling van de internationale rechtsorde’. Op basis daarvan verwijten zij dat de regering geen consequenties trekt uit het oordeel van het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. Daarin staat dat Israël “onmiddellijke en effectieve maatregelen” moest treffen om de Palestijnen in de Gazastrook te beschermen tegen het risico van genocide door te zorgen voor voldoende humanitaire hulp en basisvoorzieningen. Dit oordeel is gebaseerd op het Genocideverdrag dat door Nederland is geratificeerd. Aangesloten staten moeten volgens dit verdrag genocide voorkomen en de ambtenaren verwijten de regering daarin nalatigheid. Dit ambtelijke activisme heeft voor sommigen een schimmige status. We weten niet of de regering en ambtelijke top dit goedkeuren, of slechts gedogen. Er zijn Kamervragen over gesteld door partijen die kritisch zijn op het gedrag van de ambtenaren. Het is ook niet bekend of individuele ‘activisten’ op de werkvloer geconfronteerd worden met consequenties.  Dit terwijl wetten en internationale verdragen hierover helder zijn: wat de ambtenaren doen, is toegestaan, ook als de ministers het er niet mee eens zijn. We noemen het censuurverbod op de vrijheid van meningsuiting in artikel 7 van de Grondwet. Daarin staat dat je niet vooraf toestemming hoeft te vragen voor jouw uiting en dat deze ook niet vooraf verboden kan worden. Hooguit achteraf kan een uiting beoordeeld worden, bijvoorbeeld door de rechter of de werkgever. Zo is het ook geregeld volgens de Ambtenarenwet. Daarnaast noemen we artikel 10 EVRM (Europees Verdrag Rechten van de Mens), dat niet alleen de vrije meningsuiting, maar ook de vrije nieuwsgaring als mensenrecht regelt. De gedragscode en de handreiking zouden hiermee in overeenstemming moeten zijn. De eigen documenten van de overheidswerkgever, met name de Gedragscode Integriteit Rijk, bevatten onduidelijke ‘uitgangspunten’, terwijl een gedragscode duidelijke gedragsregels moet bevatten, die overeenkomen met wat er in de wet staat. De code maant ambtenaren ‘voorzichtig te zijn met het openlijk ventileren van persoonlijke opvattingen’ en ‘eerst met hun collega’s en/of hun leidinggevende te spreken’. Nog onduidelijker is de Handreiking Online Communicatie Rijksambtenaren. Die bestempelt ambtenaren als ambassadeurs van het rijk. Er staat: ‘Twijfel over je bijdrage? Vraag je af of je: Je collega’s nog recht in de ogen kunt kijken na plaatsing? Je goedkeuring zou krijgen van je baas? Je op je gemak zou voelen als jouw bijdrage de volgende dag in de krant zou staan?’ Deze eigen regels zijn onduidelijk en op zijn minst niet in de geest van het geldende recht. De maningen miskennen dat het activisme gevat moet worden in termen van demonstratierecht en vrije meningsuiting.  De gedragscode en handreiking omzeilen het grondwettelijk censuurverbod . In plaats van als werkgever voor deze rechten te gaan staan, worden ambtenaren met vaagheid en een beroep op eigen verantwoordelijkheid ontmoedigd om frank en vrij voor de rechtsstaat op te komen. Deze onduidelijkheid geldt ook voor andere rechten en plichten inzake rechtsstatelijke verantwoordelijkheden. Gedragsregels voor de toepassing van belangrijke regels in verdragen, Algemene verordening gegevensbescherming, Algemene wet bestuursrecht en Wet open overheid en de beginselen van behoorlijk bestuur ontbreken vrijwel geheel. Het verbod op corruptie komt er bekaaid van af en het aannemen van geschenken is niet goed geregeld. De vraag of sprake is van belangenverstrengeling wordt ten onrechte aan de eigen beoordeling overgelaten. Kijken we naar hoe dit in andere landen, maar ook in richtlijnen van de OESO wordt behandeld, dan loopt Nederland fors achter. Het is voor iedereen van groot belang dat het gedragskader fors bijgewerkt wordt zodat ambtenaren weten waar zij voor hun rechtsstatelijk vakmanschap aan toe zijn. Hun rechten en plichten kunnen veel duidelijker. Dit kan in de Ambtenarenwet zelf nader inhoudelijk geregeld worden, of in de in wet genoemde algemene maatregel van bestuur, waarin regels kunnen worden opgenomen over de in de Ambtenarenwet geregeld de gedragscode. De code moet op basis van rechtsstatelijke waarden heldere gedragsregels bevatten.   Caroline Raat en Thijs Jansen publiceerden vorige week de Routewijzer rechtspositie rijksambtenaren. Caroline Raat is jurist, sociaal wetenschapper en auteur van diverse boeken en publicaties over rechtsstaat, ethiek en integriteit. Thijs Jansen is directeur van Stichting Beroepseer en auteur van diverse publicaties over ambtelijk vakmanschap en de democratische rechtsstaat.

Inleiding

Sinds de invoering van de Wet normalisering rechtspositie ambtenaren (Wnra) in 2020 worden rijksambtenaren in arbeidsrechtelijk opzicht grotendeels behandeld als ‘gewone’ werknemers. Maar ambtenaren zijn méér dan werknemers: zij dragen in hun werk verantwoordelijkheid voor de democratische rechtsstaat. In de afgelopen jaren zien we echter dag ambtenaren tegen grenzen aan lopen. Zij weten niet altijd hoe zij moeten handelen, bijvoorbeeld als zij willen demonstreren. De Routewijzer rechtspositie rijksambtenaren biedt daarom een integraal overzicht van de rechtspositie van rijksambtenaren. In de eerste drie hoofdstukken worden de plichten en verboden, rechten en (rechts)middelen systematisch op een rij gezet. Daarmee is de routewijzer een handzaam naslagwerk voor ambtenaren en hun werkgevers. De routewijzer vormt een praktisch vervolg op het eerder verschenen paper Op weg naar structurele borging van ambtelijk vakmanschap in de democratische rechtsstaat (A+O fonds Rijk / Stichting Beroepseer, herziene versie juni 2025). Waar het paper de grondslagen en inhoud van ambtelijk vakmanschap beschrijft, beschrijft de routewijzer de juridische positie van de ambtenaar.

Aanbevelingen

Het vierde hoofdstuk bevat aanbevelingen om de rechtsstatelijke rechten en plichten steviger te verankeren. Daarbij keken de auteurs nadrukkelijk naar Nieuw-Zeeland als voorbeeld. Daar kent men een Public Service Act met een zelfstandige werkgeversfunctie en borging van het recht op onafhankelijke advisering. Klik hier om de Routewijzer rechtspositie rijksambtenaren te downloaden.

Over de auteurs

• Caroline Raat is jurist, sociaal wetenschapper en auteur van diverse boeken en publicaties over rechtsstaat, ethiek en integriteit.
• Thijs Jansen is directeur van Stichting Beroepseer en auteur van diverse publicaties over ambtelijk vakmanschap en de democratische rechtsstaat.

Project van woorden naar daden

De Routewijzer is de volgende publicatie in het kader van het project ‘Van woorden naar daden’, een initiatief van het A+O fonds Rijk in samenwerking met Stichting Beroepseer en de Centrale voor Middelbare en Hogere Functionarissen (CMHF). Dit project heeft als doel om de ruimte voor ambtelijke vakmanschap te vergroten en duurzaam te verankeren binnen de Rijksoverheid. Het vakmanschap van ambtenaren is cruciaal om een verantwoordelijke overheid te onderhouden, waarin burgers vertrouwen hebben. Voor de zomer verscheen het eerste paper:

• Paper Ambtelijk vakmanschap voor de democratische rechtsstaat (herziene versie juni 2025): link naar paper

Stichting Beroepseer heeft in opdracht van de Vereniging van Griffiers de beroepsethiek van de griffier onderzocht. Griffiers gingen aan de hand van een op maat gemaakt programma met elkaar in gesprek. Er zijn 9 groepsgesprekken georganiseerd waaraan in totaal 96 personen hebben deelgenomen. De opbrengsten van de groepsgesprekken zijn geanalyseerd in het adviesrapport Kernwaarden en spanningsvelden: over de beroepsethiek van de griffier anno 2025. Het rapport is opgesteld ten behoeve van de herijking van het bestaande integriteitskompas voor griffiers.*

Waardevolle groepsgesprekken

Tijdens het eerste gedeelte van het groepsgesprek gingen de griffiers met elkaar in gesprek over de belangrijkste waarden voor de uitoefening van hun vak. Welke kernwaarden worden er onderscheiden en waarom? En is daar consensus over binnen de beroepsgroep? In het tweede gedeelte van het programma doken we aan de hand van een casusbespreking de concrete werkpraktijk van de griffier in en onderzochten we hoe de vastgestelde waarden onder druk kunnen komen te staan. Wat doe je als griffier als een waarde onder druk komt te staan? Wat heb je dan nodig om dan geloofwaardig te handelen?

4 kernwaarden en 4 spanningsvelden

Op basis van een analyse van de groepsgesprekken is een adviesrapport opgesteld waarin 4 kernwaarden en 4 spanningsvelden worden beschreven. Uit de groepsgesprekken kwam naar voren dat griffiers zich breed herkennen in een viertal kernwaarden die anno 2025 als richtinggevend worden ervaren voor het beroepsethos van de griffier: Onafhankelijkheid, Betrouwbaarheid, Navolgbaarheid en Standvastigheid. Het adviesrapport laat zien hoe deze waarden worden beproefd in de weerbarstige praktijk van de lokale democratie. De vier veelvoorkomende spanningsvelden die in de groepsgesprekken naar voren kwamen zijn:  onafhankelijkheid vs. loyaliteit, vertrouwelijkheid vs. navolgbaarheid, dienstbaarheid vs. normbewaking en persoonlijke waarden versus de institutionele rol. Download het adviesrapport hier.

Het vervolg. Op weg naar een nieuw integriteitskompas

Het adviesrapport wordt afgesloten met 6 aanbevelingen aan de Commissie Integriteit van de Vereniging van Griffiers. De opbrengsten van de groepsgesprekken vormen de basis voor een vernieuwd integriteitskompas dat aansluit bij de huidige uitdagingen voor en verwachtingen van de griffier. De komende periode gaat de Commissie Integriteit met behulp van het adviesrapport werken aan een nieuw integriteitskompas voor griffiers. De inzichten, verhalen, worstelingen en twijfels die zijn gedeeld tijdens de groepsgesprekken vormen samen een rijke voedingsbodem voor het nieuwe integriteitskompas. *Integriteitskompas. Morele richtingwijzer voor griffiers (2016). In deze publicatie worden vier kernwaarden voor de griffier onderscheiden: Neutraliteit, Rechtmatigheid, Transparantie en Dienstbaarheid. Zie: Integriteitskompas Griffiers.pdf

Relevante artikelen/publicaties

• Stichting Beroepseer publiceerde eerder Het gezag van de raadsgriffier  (2020), zie: ‘Het gezag van de raadsgriffier’ verschenen – Stichting Beroepseer
• Daarnaast publiceerde Stichting Beroepseer Het gezag van de gemeenteraad(2021) waarin gemeenteraden onder andere wordt aanbevolen om te investeren in een sterke griffie. Zie: Eindrapport ‘Het gezag van de gemeenteraad’ gepresenteerd – Stichting Beroepseer
• Lees hier het startbericht van dit project: Waarden onder de loep: de beroepsethiek van griffiers herijkt – Stichting Beroepseer
• Morele richtingwijzers voor griffiers(2016, Hans Scherpenzeel/Vereniging van Griffiers). Zie: Integriteitskompas Griffiers.pdf

Den Haag, 11 augustus 2025 – Op dit moment strijden er nog 32 kandidaten om de titel ‘Overheidsinnovatie van het Jaar 2025’. De jury en de voorselectie commissie gaan samen met de partners hard aan de slag om in de week van 25 augustus bekend te kunnen maken welke 10 organisaties meedingen naar één van de drie finaleplekken.

Over de Verkiezing

Met de verkiezing Overheidsinnovatie van het Jaar heeft de Vereniging voor OverheidsManagement (VOM) het doel om goede overheidsinnovaties een podium te bieden en in het zonnetje te zetten, kennis uit te wisselen en ter inspiratie te dienen. Juryvoorzitter en burgemeester van Den Haag Jan van Zanen begeleidt de jury en de voorselectie commissie in hun zoektocht naar de beste overheidsinnovatie en zal de winnaar bekendmaken tijdens de uitreiking van de Overheidsawards op 27 november in de Koninklijke Schouwburg.

Over de jury

Behalve voorzitter Jan van Zanen (Burgemeester Den Haag) bestaat de jury uit:

• Hillie Beentjes – Plaatsvervangend Directeur-generaal Digitalisering en Overheidsorganisatie – Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK)
• Joost Beukers – Partner Public Sector PA Consulting
• Eva den Dunnen- Heijblom – Directeur-Generaal Digitalisering en Overheidsorganisatie bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
• Jolinda van der Endt – Directeur Leefbaarheid – Gemeente Katwijk
• Christa Koets – Programma Directeur Ontwikkelagenda – Interprovinciaal Overleg en directeur Sociaal Domein A.I – gemeente Alphen aan den Rijn
• Iris Korthagen – Vice-voorzitter – Vereniging voor Bestuurskunde en Programmaleider – Sociaal en Cultureel Planbureau
• Jacqueline Kuyvenhoven  – Chief Change Officer – Sociale Verzekeringsbank (SVB)
• Hans Ouwehand – Voorzitter Raad van Bestuur – CAK
• Marc Ritter – Manager Strategische Relaties & Business Development, NEN
• Peter Verlaan – Secretaris-Directeur bij het Waterschap Aa en Maas
• Reimer Veldhuis – Landsadvocaat bij Pels Rijcken

Partners

De Verkiezing Beste Overheidsorganisatie wordt georganiseerd door de Vereniging voor OverheidsManagement (VOM) in samenwerking met het Netwerk van Publieke Dienstverleners (NPD), Binnenlands Bestuur, iBestuur, FUTUR, ICTU, het Interprovinciaal Overleg (IPO), de ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), de Stichting Koninklijk Nederlands Normalisatie Instituut (NEN), PA Consulting, Publiek Denken en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG).

Voor meer informatie over de Verkiezing Overheidsinnovatie van het Jaar 2025  ga je naar www.overheidsawards.nl.