Sociaal ondernemer Jan van Opstal was te gast tijdens de eerste werksessie van Vitale lokale samenlevingen op 22 januari 2015 in Den Haag, die als thema had ‘kwetsbaren in de samenleving’. Voor deze sessie was een twintigtal vertegenwoordigers uitgenodigd uit de vierhoek maatschappelijke organisaties, overheid, wetenschap en bedrijfsleven.
Jan van Opstal is voorzitter van Netwerk DAK, een landelijke organisatie voor inloophuizen, daklozenopvang, verslaafdenzorg en buurtpastoraat. Hij was uitgenodigd om in een interview te reageren op een zestal vragen, gesteld door Thijs Jansen van Stichting Beroepseer.

Voordat hij sociaal ondernemer werd, werkte hij als coördinator bij het Interkerkelijk Diakonaal Overleg (IDO), een koepel waaronder vier stichtingen met vrijwilligers leiding gaven aan inloophuizen, een afdeling schuldhulpverlening en een voedselbank. Bewust ging hij samenwerking zoeken met de reguliere hulpverlening van de gemeente om daarop een aanvulling te zijn. Het bleek dat bepaalde mensen met schulden niet door de gemeente werden geholpen vanwege de strakke regelgeving. Als je geen inkomen had, kon je ook geen traject volgen om je schulden af te lossen. De moeilijkste gevallen, mensen die totaal berooid waren en geen uitkering kregen, kwamen bij Van Opstal terecht.

Presentie

Van Opstel vertelt dat veel vrijwilligers in zorg en welzijn de presentiebenadering toepassen, een door professor Andries Baart uitgewerkte manier van hulp bieden waarbij met degene die hulp zoekt een relatie, of een verbond, wordt aangegaan, zonder enige vooringenomenheid en ook als het moeilijk is.
In 2009 werd Van Opstal directeur van het IDO. In die functie zou hij zich ontwikkelen tot een formidabele, gedreven ondernemer. Hij “gooide zich er helemaal tegenaan”, klopte bij derden aan om financiële steun, ging kortom fondsen werven voor “de stam waarvoor ik werk”.

Op de vraag wat voor eigenschappen een sociaal ondernemer moet hebben, antwoordt Van Opstal: “Je moet heel erg geloven in je zaak en offers durven brengen, ook persoonlijke. Durven afstappen op instanties en organisaties, en voor de troepen uit durven lopen. Dat gaf wel eens irritatie bij de overheid, maar ik heb daarvan gezegd: Hoor eens even, als wij alleen het spoor blijven volgen wat jullie hebben uitgestippeld, komt er niets overeind.”

Volgend op het interview met Van Opstal gaf Barend Rombout een reactie. Rombout is directeur van Bureau Frontlijn, een projectbureau van de Gemeente Rotterdam dat nieuwe oplossingen zoekt voor problemen in achterstandswijken.
Voor kwetsbare mensen iets doen, wordt steeds moeilijker, zei hij. Hij vreest dat daklozen en psychiatrische patiënten afhankelijk worden van liefdadigheid. “En, wie gaat de mensen in arme wijken helpen? Niet de buurman, want die kan het ook niet”.
Ook heeft Rombout kritiek op de houding dat alles wat we doen financieel wordt gestuurd: “De overheid is al jaren aan het financieel sturen. Ze stuurt niet met doelen, waarden of normen, ze stuurt met financiën”.

Voortrekker in een opkomende beweging

In een korte reflectie aan het eind van de bijeenkomst zei Gabriël van den Brink, hoogleraar maatschappelijke bestuurskunde aan de Universiteit van Tilburg, dat een ondernemende figuur als Jan van Opstal, iemand met een doel, een ideaal en een flinke dosis doorzettingsvermogen een voortrekker is en een voorbeeld van de ingrijpende veranderingen die er momenteel gaande zijn in de maatschappij.
Van Opstal maakt deel uit van een opkomende beweging van een soort radicaal humanisme, of radicale compassie, die zich niet afvraagt of hulp effectief is of wat oplevert, maar die gewoon hulp biedt op plaatsen waar het nodig is. En dan hulp op een persoonlijke, directe manier, die van de presentiebenadering.

Het is een beweging die tegenover de dominante financieel/economische visie van stimulans, prikkels en dwang van het bureaucratische systeem staat. Niet het geld en de sturing voeren de boventoon maar eerder het vertrouwen dat mensen uit zichzelf aandacht schenken aan hun omgeving en zelf de verantwoordelijkheid nemen voor hun gemeenschap, de plek waar het echte leven wordt geleefd en waar men in klein verband er iets van wil maken.
Lees het hele interview met Jan van Opstal over Kwetsbaren in de samenleving: klik hier.

Foto: Thijs Jansen (links) interviewt Jan van Opstal