En niemand durfde hem aan te spreken…

Chirurg Dick van Geldere^*) schreef een verhaal op de site van PatiëntVeilig over een beroemde collega, de Duitser Ferdinand Sauerbruch die leefde van 1875 – 1951. Deze Sauerbruch vond als assistent de thoraxchirurgie uit, een methode om de thorax te openen zonder de dodelijke collaps van de longen en verrichtte de eerste longoperaties ter wereld.
Van Geldere hoorde lang geleden een van zijn bazen tegen een opleider zeggen: Je lijkt Sauerbruch wel. Dat was geen compliment…”begrepen wij als assistent wel. Maar het waarom wilde een andere baas later toch niet aan ons uitleggen. Hij was toch de grootste chirurg van Duitsland geweest?”

Van Geldere’s verhaal is een mooie illustratie van wat er gebeurt als er geen tegenspraak is op het werk en kritiek leveren geen onderdeel van de organisatie- of bedrijfscultuur:
“Sauerbruch was in Duitsland de absolute keizer der chirurgen: geëerd, maar ook gevreesd. In zijn kliniek heerste een Pruisische kadaverdiscipline. De Chef – zo wenste hij aangesproken te worden – duldde geen tegenspraak. Hij eiste het uiterste van zijn staf en van zijn assistenten. Hij was zeer impulsief en temperamentvol en sloeg zijn assistenten soms tijdens een operatie met een instrument. Zelfs collega’s ging hij te lijf.

Maar hij kon ook vriendelijk zijn en charmant. Zijn patiënten droegen hem op handen. Hij liet zich rijkelijk belonen door wie het kon betalen, anderen opereerde hij gratis. Sauerbruch was wereldberoemd en opereerde tal van hoogwaardigheidsbekleders, waaronder Rijkspresident Von Hindenburg. Hij werd overladen met hoge onderscheidingen – later ook door de Nazi’s. Hij ontving de Deutscher Nationalpreis für Kunst und Wissenschaft, Hitlers alternatieve Nobelprijs. Hij was geen uitgesproken voorstander van het nationaalsocialisme, maar nam er ook geen afstand van.

Fatale fouten
Na de Tweede Wereldoorlog begon Sauerbruch fouten te maken. Fouten waar niemand iets van waagde te zeggen. Een beroemd acteur overleed na een liesbreukoperatie. Halverwege de operatie leek de Chef de controle te verliezen. Een bloeding uit de arteria femoralis werd grof doorstoken en postoperatief ontstond een fatale nabloeding. Niemand zei wat.

Na een wel zeer vlot uitgevoerde maagresectie bij een jonge vrouw, verzuimde de Chef om een vaatverbinding te maken. Zij stierf aan de gevolgen. Niemand durfde de machtige Sauerbruch aan te spreken op zijn bij vlagen waanzinnige gedrag. Een door anderen bij operatie niet weg te snijden geachte hersentumor, waar hij bij werd geroepen, meende hij wel even – zonder in te wassen – met blote handen te kunnen verwijderen. De tumor nam hij in zijn hand mee naar het stafbestuur waar hij toevallig net mee in gesprek was, om aan te tonen dat die chirurgen van tegenwoordig niet meer kunnen opereren. ‘Nichts ist inoperabel…’ De patiënt was toen al overleden.

In het grootste geheim werden ‘s nachts corrigerende operaties verricht en men trachtte Sauerbruch zoveel mogelijk bij moeilijke gevallen weg te houden. De klinische en de politieke verhoudingen in die tijd waren echter dusdanig dat Sauerbruch ongestoord kon door opereren. Niemand kon, wilde of durfde hem tegen te houden”.

Sauerbruch bleek aan Gehirnsklerose te lijden, vasculaire dementie… “de medische staf worstelde ermee, maar vond geen gehoor bij het bestuur van het ziekenhuis of de gemeenteraad, en evenmin bij het ministerie.
[…]
Uiteindelijk werd Sauerbruch een vervroegd pensioen aangeboden, dan wel opgedrongen. Langzaam en met veel tegenzin verliet hij op 74-jarige leeftijd de kliniek, om verder te werken in de privékliniek van een bevriende chirurg, die nog van niets wist. Ook daar ging het snel mis en de overheid verbood hem uiteindelijk verder te praktiseren”.

Van Geldere wijst er aan het eind van zijn verhaal op dat ook in onze tijd er af en toe dingen gebeuren waarbij de omgeving wegkijkt en niet optreedt. Als voorbeeld noemt hij de disfunctionerende neuroloog Jansen Steur die zich door verkeerde diagnoses schuldig heeft gemaakt aan mishandeling en het benadelen van patiënten. Jansen Steur bleek verslaafd aan medicijnen en had hersenletsel opgelopen na een auto-ongeluk. Van Geldere: “Alle kwaliteits- en veiligheidsmanagementsystemen ten spijt is de aanspreekcultuur nog niet ver gevorderd. We zijn collegiaal en loyaal, en denken bovendien: heden gij, morgen ik”.
Volgens Piet Borst, de aan het slot van het verhaal geciteerde emeritus hoogleraar klinische biochemie, was Jansen Steur “vast dankbaar geweest als zijn collegae of de ziekenhuisdirectie hem tijdig uit zijn spreekkamer hadden gehaald”.
Lees het hele verhaal van Dick van Geldere: De keizer der chirurgen, PatiëntVeilig, 12 januari 2015: www.patientveilig.nl (website PatientVeilig.nl is opgeheven). Zie:  ZorgVeilig verhalen: http://www.zorgveiligverhalen.nl/verhaal/de-keizer-der-chirurgen/

^*) Dick van Geldere (1952) is opgeleid tot algemeen chirurg in het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis in Amsterdam. Sinds 2003 is hij werkzaam bij Isala Klinieken in Zwolle.

Stichting Patiëntveilig verbindt verhalen van patiënten en professionals. Vaak openhartig, soms anoniem, altijd informatief en herkenbaar: www.patientveilig.nl (website is opgeheven) Zie: www.zorgveiligverhalen.nl/verhaal/jaarverslag/