Veranderende verhoudingen tussen overheid, markt en samenleving
De laatste jaren horen we regelmatig vanuit overheden de mantra klinken dat meer eigen verantwoordelijkheid voor burgers centraal staat. Maar daarbij wordt over het hoofd gezien dat de Nederlandse burger al veel verantwoordelijkheid neemt. Volgens Eva de Best en Rien Fraanje bestaat de vitale samenleving in Nederland al. Die is te omschrijven als een samenleving waarin mensen zich zonder concrete tegenprestatie willen inzetten voor hun medemensen, buurt, vereniging, gemeente, de natuur of ander ideaal.
De Best en Fraanje zijn adviseur bij de Raad voor het openbaar bestuur (Rob) en schrijven in hun artikel Loslaten in vertrouwen over de veranderende verhoudingen tussen overheid, markt en samenleving en de noodzaak de werkwijze van de overheid radicaal te veranderen.
Nu het geloof in de markt als de plaats waar complexe problemen in een spel van vraag en aanbod het beste kunnen worden opgelost aan erosie onderhevig is, en het vertrouwen dat de overheid veel van die taken weer kan terugnemen ontbreekt, vindt het pleidooi voor burgers die meer verantwoordelijkheid nemen voor de publieke zaak gretig aftrek. Voor die verschuiving zijn verschillende verklaringen te geven. De rek is uit de overheidsfinanciën, met een sterke beperking van de financiële slagkracht van de overheid als gevolg.
Daarnaast groeit het besef dat veel maatschappelijke vraagstukken te ingewikkeld zijn voor de overheid om ze te kunnen oplossen. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) spreekt in dat kader van “ongetemde problemen die met grote cognitieve en normatieve onzekerheden zijn omgeven. Bij zulke problemen is wel bekend dat er zich een probleem heeft aangediend, maar bestaat er onduidelijkheid over wat het probleem precies is.”
Politiek en bestuur hebben moeite te erkennen dat zij niet in staat zijn alle vraagstukken op te lossen. De overheid heeft het bestaan van ongetemde problemen juist aangegrepen om haar takenpakket uit te breiden. Prof. dr. Willem Trommel, hoogleraar beleids- en bestuurswetenschap aan de VU, had het in zijn oratie over gulzig bestuur: “In brede kring is het geloof in maatschappelijke maakbaarheid achterhaald verklaard, maar ondertussen lijkt de bestuurlijke bemoeizucht met ons persoonlijk leven alleen maar toe te nemen”.
De overheid doet zich dus steeds meer tegoed aan het persoonlijk leven van burgers en is door haar eigen gulzigheid overbelast geraakt. Dat heeft geleid tot het steeds luider klinkende pleidooi dat politiek en bestuur veeleer mensen en hun verbanden in staat moeten stellen zelf het heft in handen te nemen, omdat die vaak beter dan de overheid in staat zijn om maatschappelijke problemen op te lossen.
Mensen verwachten van de overheid ondersteuning
De Raad voor het openbaar bestuur (Rob) heeft met zijn advies Vertrouwen op democratie nog een argument ingebracht voor meer ruimte voor de samenleving en mensen. In dat advies staat hoe het speelveld van de representatieve democratie door ontwikkelingen als individualisering, ontideologisering en technocratisering ingrijpend is veranderd. De raad wijst op de andere kloof: de samenleving horizontaliseerde in haar verhoudingen, terwijl het politieke bestuur goeddeels als vanouds – dus uitgaande van verticale, hiërarchische gezagsverhoudingen – bleef opereren.
De wijze waarop de politiek functioneert en zich organiseert past niet meer bij de manier waarop de samenleving is georganiseerd. De Raad kwam tot de aanbeveling dat politiek en bestuur nieuwe verbindingen met de gehorizontaliseerde samenleving moeten aangaan. Zij moeten hun werkwijze aanpassen, zodat de invloed van burgers op beleid en besluitvorming groter wordt.
De vitale samenleving vraagt onverminderde inzet van politiek en bestuur. Maar, de veronderstelling dat het overdragen van publieke taken aan de samenleving betekent dat de overheid zich helemaal kan terugtrekken, is het recept van teleurstellingen bij zowel politiek en bestuur als in de samenleving. Mensen verwachten van de overheid ondersteuning of de rol van geschilbeslechter. Het is dus eerder zo dat de rol en inzet van de overheid veranderen. Volledig terugtreden na het loslaten van een publieke taak is – zeker op korte termijn– vaak niet verstandig en haalbaar.
Loslaten in vertrouwen – Veranderende verhoudingen tussen overheid, markt en samenleving, door Eva de Best en Rien Fraanje, in TPC – vaktijdschrift over public governance, audit & control bij de Rijks- en decentrale overheid, april 2013.
Het artikel is een bewerking van het advies Loslaten in vertrouwen. Naar een nieuwe verhouding tussen overheid, markt èn samenleving, Raad voor het openbaar bestuur (Rob), december 2012: www.raadopenbaarbestuur.nl
Oratie Gulzig bestuur van Prof. dr. Willem Trommel, 17 september 2009. https://research.vu.nl/ws/files/2548534/Oratie%20Trommel.pdf
Rapport Vertrouwen op democratie, Raad voor het openbaar bestuur (Rob), 17 februari 2010: www.raadopenbaarbestuur.nl