Is het geen zuivere koffie in de publieke en semi-publieke sector?

Hebt u dat ook? Ziet u ook steeds vaker berichten in de Nederlandse media over corrupte praktijken en belangenverstrengelingen in de publieke en semi-publieke sector? Wat zit daar achter? Valt het ons meer op omdat we gealarmeerd zijn na alle scheve praktijken buiten de overheid, in de bankensector bijvoorbeeld? Wordt er meer over geschreven? Of is er echt sprake van groeiend misbruik van macht, geld en positie?

Uit onderzoek blijkt dat laatste niet direct. Zo staat de Nederlandse overheid onveranderd hooggeplaatst op de Index van de Transparency International, een wereldwijde integriteitsmonitor van overheden. Maar pas op met dat soort onderzoek. Die Index meet niet de daadwerkelijke gedragingen, die geeft weer hoe een land ervoor staat volgens de mening van diverse deskundigen en stakeholders. Nu ben ik gevoelig voor het sociologisch beginsel dat ook meningen relevante feiten zijn. Maar het zijn niet de enige feiten. En ook niet de enige meningen. Geruchtmakend wangedrag van ambtenaren en bestuurders zou wel eens schadelijker kunnen zijn voor het vertrouwen in de overheid bij andere groepen dan de eerdergenoemde stakeholders en deskundigen.

De ondernemende bestuurder en de ondernemende ambtenaar

Ik wil hier aandacht vragen voor een gauw vergeten aspect van niet-integer gedrag. Het is te eenvoudig om corruptie of machtsmisbruik te zien als het gedrag van een slecht mens met slechte bedoelingen. Ik zeg niet dat we medelijden moeten hebben met Hooijmaijers, de Noord Hollandse Gedeputeerde die op 3 december 2013 drie jaar celstraf opgelegd kreeg vanwege omkoping. Maar het kan goed zijn dat het voor Hooijmaijers als stoere “fikser”, en als exponent van het door velen hooggewaardeerde “ondernemend besturen” een bijna vanzelfsprekende zaak werd om opbrengsten te genereren voor de overheid, voor de klant én voor zichzelf. Een uitspraak van hem in de Volkskrant naar aanleiding van het vonnis luidt: “Als je een kopje koffie met iemand drinkt, is dat al gevaarlijk” ^*).

Hij heeft hier een punt, is het niet? Als je als bestuurder of ambtenaar je positie definieert als ondernemende bestuurder of ondernemende ambtenaar en meegaat in de idee dat de overheid er vooral is om goede zakelijke deals mogelijk te maken, en marktwerking en efficiëntie te bevorderen, dan drink je de gehele dag gevaarlijke koffie. Dat wordt voor iemand die uitgaat van de bijzondere en onafhankelijke positie van de ambtenaar of bestuurder al heel gauw onzuivere koffie.

Ideologische valkuil

De vervlechting tussen overheid, markt en samenleving wordt steeds sterker, zo wordt ons in vele bestuurskundige beschouwingen uitgelegd. Als dat zo is, is er dan geen groeiend risico dat er belangenverstrengeling optreedt en wellicht zelfs corruptie wordt gepleegd?
Is dat gegeven een verzachtende omstandigheid voor Hooijmaijers en bestuurders en ambtenaren die vergelijkbare wanpraktijken plegen?
Ik heb niet gehoord dat de advocaat of een getuige-deskundige dat in deze rechtszaak heeft durven bepleiten. Dat is ook logisch want het is juist een omstandigheid die hem extra belast. En ons ambtenaren ook. Het is een omstandigheid die roept om een verharding en versteviging van het vakmanschap van allen die in de (semi) openbare dienst werken. Heel vaak wordt de eerdergenoemde vervlechting niet alleen als onontkoombaar gezien, maar ook kritiekloos toegejuicht als iets dat wenselijk is en als vanzelf allerlei spanningen voor de overheid oplost.
Dat lijkt me een ideologische valkuil. De vervlechting maakt het juist moeilijker én noodzakelijker om steeds weer in iedere concrete situatie kritisch te zoeken welk publiek belang met welk overheidsoptreden gediend is.

*) De Volkskrant, woensdag 4 december 2013

Hans Wilmink is voortrekker van Beroepseer. Klik hier.