Essay over ‘Dilemma’s van gezagsdragers in zware tijden’

In opdracht van de provincie Noord-Holland schreef Peter Romijn het essay Dilemma’s van gezagsdragers in zware tijden. Romijn is onderzoeker bij het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD). In 2017 is Noord-Holland gastprovincie van de Nationale Viering Bevrijding. Het thema van deze viering is de kracht van het persoonlijke verhaal. Ieder heeft zijn eigen beleving en verhaal bij vrijheid. Dat geldt ook voor gezagsdragers. Als bestuurders bij een overheid komen zij soms voor lastige dilemma’s te staan. Dat geldt zeker in perioden van oorlog en bezetting, maar ook in vredestijd. Gezagsdragers maken keuzen die van grote invloed kunnen zijn.
Een burgemeester die bijvoorbeeld koos aan te blijven tijdens het naziregime om te redden wat er te redden viel. Dilemma’s van burgemeesters en andere gezagsdragers zijn ook vandaag actueel. Dit essay poogt voor een breder publiek een prikkelende bijdrage te leveren in de discussie en het denken over professionaliteit, beroepsethiek en de noodzaak om te oordelen.

Professionaliteit en beroepsethiek

Romijn schrijft: “Met dit essay wil ik de uitdaging die vanuit de provincie Noord-Holland is geformuleerd oppakken en nader ingaan op de vraag hoe gezagsdragers in gevaarlijke tijden met bestuurlijke dilemma’s zijn omgegaan. Het is niet de bedoeling lessen uit het verleden om te zetten in voorschriften voor ambtelijk handelen in tijden van massaal geweld en onderdrukking. Het historisch debat heeft zich vooral toegespitst op oordelen als ‘goed’, ‘fout’ of ‘grijs’. Ik kies voor een ander perspectief: reflecteren op de achtergrond en betekenis van de afwegingen die gezagsdragers in zulke situaties hebben gemaakt. Dit leidt tot stellingen voor verdere discussie. Hopelijk draagt dit bij aan een vorm van bevrijdende omgang met het verleden die de Duitse historica Aleida Assmann de ‘dialogische herinnering’ heeft genoemd: een voortdurend open en toekomstgericht gesprek over het gedeelde verleden, buiten strikt nationale kaders, met het doel ook de problemen van vandaag te doorgronden”.

In het hoofdstuk Professionaliteit en beroepsethiek gaat Romijn in op de vraag “wat men kan verwachten van bestuurders die elk op hun eigen plek inhoud moeten geven aan hun verantwoordelijkheid? In een wereld vol massageweld, oorlog en terreur mag de factor spanning en druk van het moment niet worden onderschat. Dat bleek toen de leiding van Dutchbat in Srebrenica in een extreem stressvolle en gevaarlijke situatie een heel snelle afweging moest maken hoe te handelen. Formele voorschriften boden geen aanknopingspunt, de gedachte aan zelfopoffering kwam niet op in het zoeken naar een uitweg. ‘Wij waren niet op heldendom geselecteerd’ zo legde ook een oorlogsburgemeester uit aan de bestuurskundige Wim Derksen. Daarmee gaf hij een deel van de verklaring voor wat er tijdens de Duitse bezetting is misgegaan. Mag je van mensen in verantwoordelijke posities eisen dat ze zich in gevaarlijke omstandigheden als helden gedragen en bereid zijn zich ambtelijk op te offeren en ook leven en goed in de waagschaal te stellen?

Zes stellingen over hoe om te gaan met dilemma’s

Heldendom laat zich niet voorschrijven en evenmin voorspellen. Wel mogen we van bestuurders verwachten dat ze, naar gelang van hun posities, flink zullen zijn en op grond van professionele normen zullen handelen. Dit houdt in dat ze, indien voor onmogelijke keuzes geplaatst, niet alleen de continuïteit van hun positie en de institutie waartoe ze behoren, maar ook de eisen van de rechtstaat, van het handhaven van burgerrechten en mensenrechten in de overwegingen het volle pond geven. Ook deze maatschappelijke instituties maken de essentie uit van wat historisch gesproken is verworven en wat in hachelijke tijden op het spel staat. De geschiedenis van het Nederlands openbaar bestuur onder pressie van oorlogsgeweld en vervolging laat zien hoe moeilijk het voor gezaghebbers is geweest om hun verantwoordelijkheid voor de bevolking en het behoud van de kernwaarden van
de samenleving gestalte te geven”.

Romijn poneert aan het slot van zijn essay zes stellingen die kunnen helpen verder na te denken over manieren om met deze dilemma’s om te gaan.

Debat over dilemma’s gezagsdragers

Op dinsdagavond 2 mei 2017 om 20.00 uur vindt in De Balie in Amsterdam het debat plaats: Als burgemeester in oorlogstijd: Rechtschapen of bestuurlijk ongehoorzaam? over dilemma’s van gezagsdragers. Gesprekspartners zijn de commissaris van de Koning in Noord-Holland Johan Remkes, de voorzitter van het Nationaal Comité Gerdi Verbeet, de burgemeester van Haarlem Jos Wienen en onderzoeker Peter Romijn. Moderator is Lennart Booij.
Meer informatie over het debat en aanmelding bij De Balie: https://debalie.nl

Klik hier voor Essay – Dilemma’s van gezagsdragers in zware tijden, door Peter Romijn, uitgave van Provincie Noord-Holland, mei 2017: https://beroepseer.nl

U P D A T E

Hieronder video van het debat Als burgemeester in oorlogstijd – Rechtschapen of bestuurlijk ongehoorzaam?