Bas Heijne geeft scherpe analyse van de rol van de rechter in de samenleving in jaarlijkse Rechtspraaklezing

Het is momenteel Week van de Rechtspraak. Elk jaar vindt deze Week van de Rechtspraak plaats in de tweede week van september, dit jaar van 5 tot en met 11 september. In deze periode organiseren alle rechtbanken en gerechtshoven één of meerdere activiteiten voor het publiek. Elk jaar is er een gezamenlijk thema. Voor 2016 is dat De rechter tussen staat en straat.

Traditie is dat er elk jaar een Rechtspraaklezing wordt gehouden. De 11de van 2016 werd uitgesproken op 8 september door Bas Heijne in de Brabanthallen in Den Bosch. Heijne is schrijver en bekend van zijn columns in NRC Handelsblad. Vorig jaar sprak Janneke Gerards, hoogleraar Europees recht aan de Radboud Universiteit Nijmegen, over de wrijving die ontstaat als mensen moeten kiezen tussen vrijheid of veiligheid. Eerdere sprekers waren onder meer hoogleraar openbaar bestuur Paul Frissen, oud-minister Hans Weijers, opinieleider Paul Schnabel en Saskia Stuiveling, toenmalig president van de Algemene Rekenkamer.

Heijne’s lezing is na te lezen op de website van de Raad voor de Rechtspraak. De lezing blijkt een scherpe analyse van de rol van de rechter in een turbulente samenleving en begint zo:

Hoe zichtbaar moet een rechter zijn? Wanneer je die vraag honderd, vijftig en waarschijnlijk zelfs twintig jaar geleden had gesteld, had men je vermoedelijk wat glazig aangekeken, niet wetend wat er zo urgent aan juist die vraag zou zijn. De kans is zelfs groot dat men geen idee zou hebben waar je het over had. Tegenwoordig heeft die vraag echter een enorme resonantie. De notie van zichtbaarheid, van persoonlijke aanwezigheid in een publieke ruimte, lijkt in onze tijd van cruciaal belang. Wie aanwezig wil zijn, moet gezien worden. Wie niet gezien wordt, schept argwaan. Instituten hebben aan zichzelf niet langer genoeg; ze moeten buiten hun eigen muren hun bestaansrecht bevechten.
Om een voorbeeld te noemen – in het laatste nummer van Rechtspraak Magazine zegt televisiepresentator en vandaag onze dagvoorzitter Humberto Tan: ‘Ik vind dat de Rechtspraak op het gebied van de media nog wel stappen kan zetten. Op dit moment zijn vooral advocaten en het Openbaar Ministerie in beeld. Letterlijk. De rechterlijke macht nauwelijks. Volgens mij is dat geen gezonde situatie. Rechters zouden meer en vaker moeten uitleggen waarom uitspraken zijn zoals ze zijn. Ik ben ervan overtuigd dat die uitleg de rechtsstaat eerder zal versterken dan verzwakken.’

Een vonnis van een rechter is niet zomaar een mening

Het kan zijn omdat ik me voor deze gelegenheid toch al met deze vragen bezighield, maar ik heb best lang nagedacht over de woorden van Humberto Tan. De vraag is in hoeverre hij met zijn oproep aan de rechters om meer zichtbaar te zijn een algemeen gedeeld sentiment verwoordt. Zoals gezegd, Tan verwijst naar een mediacultuur waarin zichtbaarheid een bestaansvoorwaarde is. Wanneer een uitspraak commotie oproept in de samenleving, is het zaak dat er publiekelijk verantwoording wordt afgelegd, niet door de instantie maar door de man of vrouw die het vonnis velt, om te voorkomen dat het bepalen van de stemming wordt overgelaten aan advocaten en het OM. Wanneer de rechter, u dus, zich onder de mensen begeeft, de motivatie van de uitspraak op persoonlijke wijze met het publiek deelt, zij het via de camera, dan, beweert Tan, doet dat geen afbreuk aan het gezag van de rechtsstaat, maar versterkt het dat gezag juist.

Is dat zo? Laat ik eerst zeggen dat ik denk dat het een belangrijke vraag is. Maar wat wordt er nu eigenlijk precies van u gevraagd? Tan roept de rechter op zich tot deel van de mediacultuur te maken maar tegelijk afstand te bewaren, zodat de autoriteit en de soevereiniteit van de rechter behouden blijft. In hetzelfde interview zegt hij namelijk ook: ‘Debatteren over uitspraken is iets wat rechters niet moeten doen. Dat is een brug te ver. Dat klinkt misschien een beetje tegenstrijdig ten opzichte van wat ik net zei, maar dat is het niet. Er is namelijk een verschil tussen het toelichten van een vonnis en erover in debat gaan (…) Een vonnis van een rechter is niet zomaar een mening, daar ga je dus niet over in debat.’

Lees verder wat Heijne wenselijk vindt en waarom in de Rechtspraaklezing 2016: www.rechtspraak.nl

Meer over Week van de Rechtspraak: www.rechtspraak.nl/weekvanderechtspraak