Ambtenaren die hun nek uitsteken en initiatieven nemen om de Vlaamse overheid van binnenuit te veranderen krijgen te vaak het deksel op de neus. Dat schrijft Elke Wambacq, diensthoofd bij het Vlaams Instituut voor Natuur en Bos Onderzoek (INBO) in een opiniestuk in de Vlaamse zakenkrant De Tijd. Ze schrijft dat naar aanleiding van het op 23 maart 2016 gepubliceerde jaarverslag van de Vlaamse ombudsman. Daarin staat een opmerkelijke passage.

Ombudsman Bart Weekers stelt daarin dat leidende ambtenaren het spreekrecht van ambtenaren meer zouden moeten waarderen: “Het moet de Vlaamse ombudsman van het hart; te vaak komen medewerkers van de Vlaamse overheid, in de gesprekskamer van de ombudsman, hun hart luchten over leidinggevenden, nadat ‘de leiding’ het hen heel duidelijk heeft gemaakt dat ‘de leiding’ het niet apprecieert, wanneer ‘hun ondergeschikten’ in de buitenwereld hun stem laten horen. Het gaat dan bijvoorbeeld om medewerkers, die omwille van hun expertise, een interessante mening hebben en die ook in de media durven en mogen brengen. Of over medewerkers, die zich maatschappelijk engageren naar aanleiding van een overheidsproject, dat echter op geen enkele wijze uitstaans heeft met hun dagelijkse taak bij de overheid.
De Vlaamse ombudsman roept het top-management bij de Vlaamse overheid uitdrukkelijk op om zulke mensen te waarderen, liever dan hen te ontmoedigen of af te remmen. Onze democratie heeft er alleen maar baat bij, wanneer medewerkers van de overheid durven blijven spreken”.

Het opiniestuk van Elke Wambacq sluit naadloos aan bij de uitspraken van de Ombudsman. Daarin schrijft ze over de initiatieven die ze samen met andere collega’s heeft ondernomen om de overheid te innoveren. Met Nancy De Vogelaere en Joke Renneboog schreef ze een boek over de werking van de overheid en de ‘dinosaurussen’ in die overheid (Tot uw dienst en Het nieuwe werken). Ze is de oprichter van de LinkedIn-groep De innovatieve bende en is samen met Nancy De Vogelaere ‘de trotse zaakvoerder’ van de Dinobusters, voor dienstverlening rond veranderingsmanagement, communicatie, HR, talentmanagement en sociale media.  Die initiatieven werden “niet overal evenzeer gewaardeerd”, aldus Wambacq.

De overheid verlaten of onder de radar gaan

De passage in het jaarverslag maakte bij Wambacq “nare herinneringen los. Over waarom recentelijk enkele enthousiaste ambtenaren de overheid verlaten hebben of onder de radar zijn gegaan”.
Een herinnering betreft een afspraak in een koffiebar. Wambacq: “We schrijven 2013. Ons eerste contact met de ombudsman vindt plaats in een koffiebar in Brussel. Hij heeft opgevangen dat ik samen met enkele collega’s een boek aan het schrijven ben over de overheid en haar dinosaurussen. Een positief boek met de blik op de toekomst, dat tegelijk de moeilijke dingen durft te benoemen. Het moet de vele innovatieve ambtenaren die dag in dag uit het grote overheidsbeest willen temmen in functie van de burger een stem bieden. Veel enthousiaste ambtenaren hebben het gevoel alleen te staan. Steun aan elkaar is onze grootste troef.

We krijgen informeel wat uitleg over het klokkenluidersstatuut. De beste intenties verhullen niet dat het bij ons oproept dat we iets ‘in de marge’ aan het doen zijn. Net niet illegaal. We laten ons manuscript breed nalezen, in de politiek, op kabinetten en bij topambtenaren. Steevast volgt de vaderlijke raad om enkele dingen minder expliciet en scherp te benoemen. Geen censuur, uiteraard. Wel wat mildheid.

Noem het ons jeugdige enthousiasme en naïviteit. We hebben niet door dat de bezorgdheid om ons en onze toekomst algauw terecht zal blijken. Want wat kon er nu zo erg zijn aan het schrijven van een boek dat droomt van een overheid die haar burgers centraal zet? Als onze visie en ons enthousiasme door de media opgepikt worden en we onze mond opendoen, wordt duidelijk dat dat niet overal evenzeer gewaardeerd werd.

Aanvankelijk zijn we met een kerngroepje van ongeveer tien ambtenaren dat regelmatig de nek uitsteekt. Ik noem ze hier ‘de tien kleine negertjes’. Er waren eens tien kleine negertjes. Ze droomden van een innovatieve overheid en maakten lawaai. Maar toen werden ze gevangen door een haai. Sommigen veerden recht. Anderen werden berecht. Maar allen leerden ze slikken en weer doorgaan…

De manier waarop je op zo’n moment aangepakt wordt, is moeilijk te verwoorden. Het verschilt van situatie tot situatie. De ene wordt plots bij het huisvuil gezet en in de overheidsstructuur overbodig gemaakt. De andere krijgt een gesprek onder vier ogen met de mededeling dat het gedaan moet zijn met de rebel uit te hangen.

Er komen plots boodschappen vanuit verschillende hoeken. Nooit rechtstreeks of expliciet. ‘Jullie zijn toch erg naïef en onbezonnen om zo te werk te gaan. Je weet toch, de hamer slaat altijd door. Als de minister of de topambtenaar zich aangevallen voelt, dan belandt dat op de hoofden van iedereen in de hiërarchie. Het is de basis die dan de prijs moet betalen. Bezint eer ge begint”.

Wambacq schrijft aan het eind van haar verhaal dat veel leidende ambtenaren ooit dezelfde droom hadden, maar zich geremd voelen om voluit te gaan, en de enige manier om niet “met de nek onder het hakbijl te belanden, blijkt het vinden van toevluchtsoorden. Denktanks en politieke organisaties krijgen lucht van de situatie en bieden subtiel een schild aan”. Maar volgens haar botsen ook heel wat leidinggevende ambtenaren op “de grenzen van het spreekrecht”. De vraag is dan wie zijn mond nog zal durven te openen?

Als ambtenaar bij de overheid steek je het best je nek niet uit, door Elke Wambacq,
De Tijd, 22 april 2016: www.tijd.be

Ambtenaar getuigt over druk bij Vlaamse overheid: “Wie initiatief neemt, krijgt deksel op de neus”, De Standaard, 22 april 2016: www.standaard.be

Jaarverslag 2015, Vlaamse Ombudsdienst. Zie Het spreekrecht van ambtenaren waarderen op pagina 42: https://publicaties.vlaanderen.be/view-file/42199

 U P D A T E

Vlaamse ombudsman Bart Weekers over het spreekrecht van ambtenaren, Blogs Beroepseer, 27 april 2016: https://beroepseer.nl