Opent wetsvoorstel gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden (WGS) de weg naar ‘massasurveillance’?

17 december 2020 is een gedenkwaardige dag. Op die donderdag vonden twee belangrijke, met elkaar verband houdende gebeurtenissen plaats. De Tweede Kamer nam het wetsvoorstel gevensverwerking door samenwerkingsverbanden aan. Voor stemden: PvdA, Krol, 50PLUS, VVD, SGP, CDA, ChristenUnie, PVV en FVD. Tegen stemden: D66, GroenLinks, SP, PvdD, DENK, Van Kooten-Arissen.
Wetsvoorstel WGS wil een juridische basis bieden voor de verwerking van persoonsgegevens door samenwerkingsverbanden. Samenwerkingsverbanden zijn verbanden van bestuursorganen en private partijen die gezamenlijk gegevens verwerken voor zwaarwegende algemene belangen, zoals de bestrijding van fraude en de georganiseerde criminaliteit. Hierbij kan gedacht worden aan het Financieel Expertise-centrum (FEC), de Infobox Crimineel en Onverklaarbaar Vermogen (iCOV), de Regionale Informatie- en Expertisecentra (RIEC’s) en de Zorg- en Veiligheidshuizen (ZVH’s).
Het voorstel is een kaderwet met een aantal algemene regels over de taak van het samenwerkingsverband, de inrichting en het functioneren daarvan.

Met het voorstel wordt voorzien in een juridische grondslag voor het systematisch delen en verwerken van persoonsgegevens, onder meer door profilering. Bij algemene maatregel van bestuur (amvb) wordt bepaald welke samenwerkingsverbanden onder deze kaderwet zullen vallen. Dan vindt ook de aanwijzing van de deelnemende partijen plaats, de concretisering van het zwaarwegende algemene belang waarvoor persoonsgegevens mogen worden verwerkt en de werkwijze van het samenwerkingsverband.

Het wetsvoorstel ligt momenteel bij de Eerste Kamer, die als laatste advies had gevraagd aan de Autoriteit Persoonsgegevens, de instantie die toezicht houdt op de privacy van Nederlandse burgers. het advies is uitgebracht op 9 november 2021 en luidt: Eerste Kamer: neem WGS niet aan.

‘Tweede toeslagenaffaire in de maak’

Op de dag dat er werd gestemd voor deze nieuwe wet – donderdag 17 december 2020 – presenteerde de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag het rapport Ongekend onrecht over de toeslagenaffaire.
Rudy van Belkom van Stichting Toekomstbeeld der Techniek vond dat ‘schrijnend’ en zei tegen de verslaggever van de NOS dat deze wet zou leiden tot een “tweede toeslagenaffaire in de maak”.
Het onderwerp stond niet hoog op de agenda bij de Kamerleden. “Niet eens de helft van de fracties was aanwezig”, herinnert zich Kathalijne Buitenweg, oud-Kamerlid en sinds 1 juni 2021 staatsraad bij de Afdeling advisering van de Raad van State. Zij was voorzitter van de commissie die concludeerde dat er te weinig kennis is bij de Kamer. In haar boek Datamacht en tegenkracht (april 2021) roept zij de lezers op niet naïef te zijn over de keerzijde van digitalisering. “Het is belangrijk om te weten dat techniek niet neutraal is, dat algoritmes niet objectief zijn. We moeten veel beter bepalen wat wel en niet aanvaardbaar is”.

Buitenweg noemt het fraude-opsporingssyteem SyRI als meest pijnlijke voorbeeld van gebrekkige politieke aandacht. Met dat systeem werden potentiële fraudeurs opgespoord, door allerlei gegevens van overheidsinstanties aan elkaar te koppelen. De Kamer nam deze wet in 2014 als hamerstuk aan: zonder er zelfs maar over te debatteren. Later verbood de rechter SyRI, vanwege de niet te verantwoorden inbreuk op de grondrechten.
Het ziet ernaar uit dat de overheid hardnekkig blijft proberen wetten te ontwerpen voor gegevensverwerking. Zodra een wetsvoorstel wordt verworpen of door de rechter wordt afgekeurd, komen vlijtige ambtenaren met nieuwe voorstellen voor nieuwe varianten. Feit is dat de overheid veel gegevens verzamelt en gebruikt zonder daar publiekelijk verantwoording voor af te leggen. Dit vergroot de kans op discriminatie aanzienlijk.

Autoriteit Persoonsgegevens, ROB

Volgens Aleid Wolfsen, voorzitter van Autoriteit Persoonsgegevens, zet het nieuwe “wetsvoorstel de deur wagenwijd open voor een onbegrensde surveillance door een onbegrensde hoeveelheid partijen, publiek en privaat. En betrekt daarbij het parlement niet zoals dat hoort. Wij adviseren de Eerste Kamer daarom dringend om dit wetsvoorstel niet aan te nemen”.

De Raad voor het Openbaar bestuur (ROB), een belangrijk adviesorgaan voor het openbaar bestuur in Nederland, adviseerde eerder, in mei 2021, het wetsvoorstel toch vooral niet aan te nemen. In het rapport Sturen of gestuurd worden? Over de legitimiteit van sturen met data concludeerde ROB: “Goedbedoelde maatregelen, zoals de Wet gegevensverzameling samenwerkingsverbanden (WGS) die het makkelijker maakt gegevens over burgers uit te wisselen om fraude op te sporen, kunnen ongewenste effecten hebben. Door het verzamelen van en sturen met data riskeren de Nederlandse overheid en bedrijven bepaalde groepen ongelijk en discriminerend te behandelen. Hoe voorkomen we dat het weer misgaat?”

Raad van State

De Afdeling advisering van de Raad van State heeft op 20 november 2019 advies uitgebracht over het wetsvoorstel. Het wetsvoorstel is op 29 april 2020 bij de Tweede Kamer ingediend. Daarmee is ook het advies van de Afdeling advisering openbaar geworden. Passages uit het advies:

Omdat het wetsvoorstel vergaande beperkingen van het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer mogelijk wil maken en tegelijkertijd niet de wezenlijke elementen en begrenzingen bevat, voldoet het voorstel in deze vorm niet aan de eisen van artikel 10 Grondwet. Dat artikel beschermt het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer (zie hierna punt 7). Dat is niet alleen een principieel bezwaar. Door een onvoldoende juridische grondslag te bieden, geeft het wetsvoorstel ook onvoldoende zekerheid voor de beoogde, vergaande, gegevensverwerking en -uitwisseling. Concretisering van wezenlijke elementen bij lagere regelgeving, zoals deze kaderwet beoogt, neemt deze bezwaren niet of onvoldoende weg en zet het parlement als medewetgever te zeer op afstand.

Op grond van de voorgaande elementen tezamen (b tot en met d) meent de Afdeling dat de gerechtvaardigde doelstellingen van het wetsvoorstel niet effectief zullen worden bereikt.

De Afdeling advisering ziet in dat het belangrijk is om gegevens te kunnen verwerken voor een van de doelen van het voorstel: het tegengaan van ondermijnende criminaliteit. Maar een brede kaderwet is daarvoor minder geschikt. Het is beter om aparte wetten te maken voor elk samenwerkingsverband afzonderlijk, of voor een cluster van gelijksoortige verbanden. Dat maakt het wel mogelijk om concrete waarborgen te bieden. En dan kan ook nauwkeuriger worden bepaald welke rol private partijen kunnen spelen.

Procedure wetsvoorstel

Nadat een wetsvoorstel door de Tweede Kamer is aangenomen gaat het naar de Eerste Kamer. De behandeling ervan wordt, net als in de Tweede Kamer, eerst schriftelijk voorbereid door een Kamercommissie. Als de commissie de openbare behandeling van het wetsvoorstel voldoende heeft voorbereid, kan een debat plaatsvinden. De Eerste Kamer kan het voorstel alleen aannemen of verwerpen. Wijzigingen of verbeteringen (amendementen) kunnen niet worden voorgesteld. Datum van behandelen van de wet is nog niet bekend (10 november 2021).

Referenties

Wet gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden, Eerste Kamer: https://www.eerstekamer.nl/wetsvoorstel/35447_wet_gegevensverwerking_door

Voorstel van wet gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden (WGS), Raad van State, 29 april 2020: www.raadvanstate.nl/@116005/w16-19-0159-ii/

AP adviseert Eerste Kamer: neem WGS niet aan, Autoriteit Persoonsgegevens, 9 november 2021: www.autoriteitpersoonsgegevens.nl/nl/nieuws/ap-adviseert-eerste-kamer-neem-wgs-niet-aan

Raad voor het Openbaar Bestuur wil minister voor Digitale Zaken, door Sarah Bürmann en Nynke de Zoeten, NOS, 25 mei 2021: https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2382262-raad-voor-het-openbaar-bestuur-wil-minister-voor-digitale-zaken

Overheid behoort de legitimiteit van sturen met data te waarborgen en burgers te behoeden voor risico’s van data­sturing, Blogs Beroepseer, 14 juni 2021: https://beroepseer.nl

Alarm om ’massasurveillance’: ’Door je buurman op het verkeerde lijstje’, De Telegraaf, 9 november 2021: www.telegraaf.nl/nieuws/293201782/alarm-om-massasurveillance-door-je-buurman-op-het-verkeerde-lijstje

Nieuwe datakoppelwet: zorgelijke inbreuk privacy of belangrijk voor opsporing fraude? NOS, 9 november 2021: https://nos.nl

Het voorstel voor een nieuw regelgevend kader voor de gegevensverwerking door samenwerkingsverbanden, door Dr. mr. M.P. Beijer, Tijdschrift voor Bijzonder Strafrecht & Handhaving, no 6, 2020: www.bjutijdschriften.nl/tijdschrift/TBSH/2020/6/TBSenH_2295-6700_2020_006_006_004.pdf

Privacy Management Partners voor de Rijksoverheid: https://pmpartners.nl/voor-wie/rijksoverheid/

Afbeelding bovenaan is van Pete Linforth -The Digital Artist