Universitaire studies bestuurskunde besteden amper aandacht aan ambtelijke beroepsethiek. Dit blijkt uit het onderzoek Beroepsethiek in het onderwijs: van bijzaak naar Bildung. Morele vorming en integriteit bij wo-opleidingen bestuurskunde van het Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector (BIOS).
Het gevolg is dat studenten onvoldoende voorbereid zijn op integriteitsvraagstukken wanneer zij beginnen aan een carrière als ambtenaar. BIOS heeft regelmatig signalen gehoord – van o.a. Joris Luyendijk en diverse wetenschappers – dat universiteiten meer moeten doen aan ethiek.

Veel bereidheid tot verbetering

De opleidingen bestuurskunde doen nog onvoldoende aan de educatie van ambtelijke beroepsethiek. Hoewel de meeste vertegenwoordigers de maatschappelijke verantwoordelijkheid van hun opleiding erkennen, blijft ethiekonderwijs impliciet, beperkt, fragmentarisch, intellectueel en vrijblijvend. Studenten worden nauwelijks ondersteund in hun morele vorming tot goed ambtenaar. Praktische bezwaren en andere prioriteiten spelen hierbij een rol.
De grootste belemmering is de weerstand tegen een meer normatieve, praktische en vormende invulling van ethiekonderwijs. Op dit vlak is nog veel ruimte voor verbetering. Tegelijkertijd zijn er veelbelovende initiatieven en signalen. Veel opleidingen hebben al in meer of mindere mate oog voor beroepsethiek, en opleiders voelen de urgentie om het ethiekonderwijs te verbeteren. Vanuit de universiteit zelf, maar ook vanuit de overheid, het bedrijfsleven en de maatschappij, vanuit professionals en studenten zelf wordt de roep om Bildung steeds luider.

BIOS adviseert overheidsorganisaties in het voeren van een volwaardig integriteitsbeleid. De conclusies van het onderzoek zijn gebaseerd op interviews met dertien vertegenwoordigers van acht bachelorprogramma’s en acht masterprogramma’s bestuurkunde in Nederland.
Het rapport bevat enkele best practices, zoals het geven van een vak Bestuurlijke ethiek en het ontwikkelen van een integrale aanpak.
Velen gaven in de interviews al aan dat zij ethiek beter willen integreren in hun onderwijsprogramma. Bij opleidingen bestuurskunde zijn bovendien al de nodige initiatieven, goede voorbeelden en aanknopingspunten te vinden. Opleidingsdirecteuren, vakdocenten en ethiekdocenten hoeven dus niet opnieuw het wiel uit te vinden. In dit rapport kunnen zij nieuwe energie en ideeën opdoen om hun studenten, onze aankomende publieke professionals, te ondersteunen in de ontwikkeling van een beroepsethische houding.

De aanbevelingen

In totaal doet BIOS zeven aanbevelingen aan opleidingen, beleidsmakers en overheidswerkgevers. De vier belangrijkste zijn:

♦ Durf normatief te zijn. Bevorder vorming in de ambtelijke moraal en maak het ethiekonderwijs minder vrijblijvend. Welke regels gelden er, welke houding wordt verwacht, welke waarden zijn belangrijk? Individuele, kritische reflectie is van groot belang, maar zonder gedeelde moraal kan er ook geen beroepsethiek zijn.

♦ Ontwikkel praktische vaardigheden. Een deugd of een beroepsethische houding ontwikkelt zich door learning by doing. Het ethiekonderwijs is nu nog erg intellectueel. Studenten leren ethische theorieën en moreel redeneren. Voer bij bestuurskunde daarom oefening in praktische vaardigheden en persoonlijke reflectie in.

♦ Kies een integrale aanpak. Zorg voor een vak Ambtelijke of Bestuurlijke ethiek in het derde jaar van de bachelor èn in de master. Zo leren studenten expliciet spreken en denken in termen van regels, waarden, plichten en deugden. Alleen het vak ethiek geven, is onvoldoende. Ontwikkel een integrale aanpak, waarbij de educatie van beroepsethiek het curriculum en de didactiek van een hele opleiding raakt.

♦ Overheid: versterk de introductiecursus. Overheidsorganisaties kunnen niet verwachten dat afgestudeerde studenten ‘ethisch startbekwaam’ zijn zodra ze in dienst komen. Het vereist een extra inspanning om nieuwe ambtenaren voor te bereiden op integriteitsvraagstukken. Op korte termijn is extra aandacht voor een introductiecursus dus noodzakelijk.

Download het onderzoek Beroepsethiek in het onderwijs: van bijzaak naar Bildung. Morele vorming en integriteit bij wo-opleidingen bestuurskunde, door Alain Hoekstra, Marjolein van Dijk, Jitse Talsma. Met bijdragen van Wouter Sanderse en Willeke Slingerland, uitgave van Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector, 28 p., juni 2016: www.integriteitoverheid.nl (Website is opgeheven). Klik hier voor downloaden: https://beroepseer.nl

Zie ook Steunpunt Integriteitsonderzoek Politieke Ambtsdragers. Het Steunpunt – onderdeel van CAOP, kennis- en dienstencentrum op het gebied van arbeidszaken in het publieke domein – is in het leven geroepen door minister Plasterk van Binnenlandse Zaken per 1 januari 2015: https://www.caop.nl/steunpunt-integriteit/

Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector (BIOS): www.integriteitoverheid.nl
Het Bureau Integriteit Openbare Sector (BIOS) was een onafhankelijk instituut gericht op het bevorderen van integriteit binnen de publieke sector. Per 1 juli 2016 zijn verschillende taken van BIOS overgegaan naar het Huis voor Klokkenluiders. Hiermee houdt BIOS op te bestaan.