Lectorale rede Willeke Slingerland: Op zoek naar weerbaarheid wanneer de democratie onder druk staat

De lectorale rede over actief burgerschap en weerbare democratie van Willeke Slingerland was indrukwekkend te noemen. Slingerland sprak de rede uit ter gelegenheid van haar installatie als lector Weerbare Democratie aan de Saxion Hogeschool op 26 januari 2023 in de Glasfabriek van Deventer. Titel: Op zoek naar weerbaarheid wanneer de democratie onder druk staat.

Slingerland introduceerde in 2018 het begrip netwerkcorruptie, vals spelen in het openbaar bestuur dat op het eerste gezicht niet zo opvalt. Het gaat hierbij om mensen in posities, die zich met elkaar identificeren, dezelfde ‘taal’ spreken en eenzelfde kijk op de wereld hebben. Samen vormen zij netwerken waarbinnen groepsmechanismen op gang komen. Zo is er veelal sprake van een grote mate van onderlinge solidariteit en loyaliteit, soms ook vriendschap. Deze netwerken vormen een waardevolle vorm van sociaal kapitaal. Maar, al zijn de intenties aanvankelijk goed, na verloop van tijd blijken collectieve gedragingen geleidelijk aan schade te betrokkenen aan de maatschappij. Het netwerk ontaardt.

Geen sprake van een evenwicht tussen gezond vertrouwen en wantrouwen

In haar rede zegt Slingerland dat “een democratie alleen functioneert als er naast instituten zoals de volksvertegenwoordiging, ombudspersonen, rekenkamers en kiesraden ook maatschappelijke waakhonden zijn in de vorm van een actieve burgersamenleving en pluriforme media. Immers, de vertegenwoordigende democratie kan niet zonder de maatschappelijke democratie en de institutionele macht niet zonder de geïnstitutionaliseerde en maatschappelijke tegenmacht. Hierbij valt nog iets paradoxaals op te merken ten aanzien van het publiek vertrouwen. Voor een democratie is het nodig dat er sprake is van burgervertrouwen in de politiek. Dit legitimeert de macht en daarmee de totstandkoming en invoering van beleid. Maar tegelijkertijd is voor het goed functioneren van de democratie ook enig wantrouwen noodzakelijk. Immers we verwachten van onze volksvertegenwoordigers, burgersamenleving en media dat zij actief de macht controleren. De druk op onze democratie neemt toe nu de kracht van zowel de geïnstitutionaliseerde als maatschappelijke tegenmacht verzwakt is en er geen sprake is van een evenwicht tussen gezond vertrouwen en wantrouwen.

Recent hebben ervaren politici en oud-politici zoals Johan Remkes, Herman Tjeenk Willink en Pieter Omtzigt maar ook de Raad voor het Openbaar Bestuur en SER voorzitter Kim Putters zich uitgelaten over het niet goed functioneren van de vertegenwoordigende en maatschappelijke democratie. Titels en quotes als “Lage drempels, hoge dijken” “Burgers aan het roer van hun leven” en “Het moet anders” geven blijk van de gevoelde urgentie om werk te maken van dit aspect van onze democratie.

Werken oude democratische structuren niet meer in het huidige tijdsgewricht? Over de Tweede Kamer wordt al langer gezegd dat zij haar controlerende rol niet meer waarmaakt nu regeringsinformatie gemankeerd of slechts ten dele wordt verstrekt, er sprake is van hoge werkdruk en fractiediscipline domineert. Dit geeft ruim baan aan lobbyisten. Er is ook enige zorg over het functioneren van de lokale volksvertegenwoordiging: de gemeenteraad.

Recent gaf ik een lezing voor de griffiers van de 100.000 plus gemeentes. Er werd instemmend geknikt toen een van de griffiers zei: ‘de belangenstrijd wordt al lang niet meer in de politieke arena van de raad gevoerd, maar in de triple helix samenwerking (vaak board genaamd) tussen politiek, bedrijfsleven en kennisinstellingen. In dit gremium worden door bestuurders de grote plannen voor de economische en sociale ontwikkeling in de regio bepaald’.

Weerbaarheid vergroten via bewustwording

Anderzijds voelde ik mij ook wat bedroefd. Hoe kan het dat we in tegenstelling tot het optimisme van de jaren ’90 nu zo somberen over het functioneren van de democratie? Nu is het makkelijk om de schuld te leggen bij het neoliberalisme en kapitalisme, de ontzuiling of marktwerking. Hier is door deskundigen al het nodige over gezegd dat ik niet zal herhalen. De reden is dat dit grootse bewegingen zijn die zich gevoelsmatig buiten onszelf afspelen. Ze zijn relevant en wetenschappelijk gezien valt hier ook de komende jaren nog veel over te zeggen. Maar voor mij als lector met een focus op de praktijk, zijn dit niet direct de aanknopingspunten die toepasbaar zijn in het werkveld. Als lectoraat proberen wij voor specifieke doelgroepen en binnen concrete contexten de weerbaarheid te vergroten via bewustwording en door middel van concrete handelingsperspectieven

De democratie kan dus niet zonder ‘spel’ of ‘strijd’ in de vorm van macht en tegenmacht, maar dit dreigt te verdwijnen wanneer er wordt vals gespeeld. Valsspelen vindt plaats wanneer het speelveld te maken krijgt met ongekende belangen en invloeden. Dit is de druk die onze democratie op de proef stelt. We denken dat we een goed beeld hebben van valsspelen. In ons onderzoek blijken er toch hele klassieke beelden van vals spelen te bestaan. Vals spelen kan op verschillende manieren. Door crimineel gedrag en door slecht bestuur. Binnen de onderzoekslijnen financieel economische criminaliteit en goed bestuur en integriteit doen wij onderzoek naar beide fenomenen”.

Paarse krokodil-professionals

Slingerland laat aan de hand van twee heel verschillende voorbeelden van valsspelen zien hoe institutionele macht en institutionele macht en tegenmacht aan kracht inboeten. Door de ongekende belangen en invloeden wordt het spel niet meer eerlijk gespeeld. Het deel van de spelgemeenschap dat vals speelt blijft over en het andere deel van de spelgemeenschap verliest en zal uiteindelijk gedwongen of zelfverkozen het spel verlaten. Ze zullen getypeerd worden als ‘afgehaakten’ of ‘buitenstaanders’. Deze spelbrekers worden daarbij vaak harder veroordeeld dan de valsspelers.

In juli 2021 publiceerde Saxion Hogeschool het rapport met de titel: Professionals van morgen: ‘Hoe het hoger onderwijs moet voorkomen onbedoeld een nieuwe generatie paarse krokodil-professionals af te leveren’, dat gaat over de resultaten van een onderzoek naar burgerschapsvorming. Hoe doen we dat, bouwen aan weerbaarheid? Allereerst door docenten en studenten zo toe te rusten dat zij tot gefundeerde morele oordeelsvorming kunnen komen tijdens de lessen en in de begeleiding van studenten.
Uit het onderzoek bleek dat docenten en studenten weliswaar niet zitten te wachten op ‘ethiek’ maar wel degelijk behoefte hebben de moraliteit van een vraagstuk te onderzoeken. Opvallend hierbij is dat studenten vaak prima in staat zijn om het systemische, het grotere geheel of de gelaagdheid van een vraagstuk op te zoeken, maar men vanuit het onderwijs nog zoekende is hoe deze ruimte zo te bieden dat vooral de zoektocht beoordeeld wordt en in mindere mate het eindresultaat. Zeker wanneer het opdrachten betreft van daadwerkelijke opdrachtgevers.

Burgerschapsvorming en nieuwe waardesystemen

Slingerland besluit haar rede met een aantal suggesties en aanbevelingen voor burgerschapsvorming en nieuwe waardesystemen: “De afgelopen jaren hebben we in Nederland en daarbuiten veel ervaring opgedaan met ons onderzoek naar nationale en lokale integriteitssystemen. Hierbij stuitten we op regelgeving die niet werkte en praktijken die niet mochten, maar ook regelgeving die prima werkte en praktijken die volstrekt rechtmatig zijn. Juist vanwege ons werken in de praktijk krijgen wij inzichten die waardevol zijn voor bestuur en beleid. Zo constateerden twee onderzoekers tijdens een opdracht voor de Tweede Kamer dat de regeldruk voor ondernemers veel te hoog is. Als kennisinstelling blijken wij op zo’n moment steeds vaker de gewaardeerde onafhankelijke en daarmee neutrale partij te zijn die bijvoorbeeld een brug kan slaan tussen bedrijven en maatschappelijke organisaties aan de ene kant en de overheid aan de andere kant. Dit is een hoopvolle beweging die de maatschappelijke democratie versterkt”.

Het gaat om individueel en gezamenlijk een moreel kompas ontwikkelen, om meer respect te krijgen voor andere perspectieven, en om waarden te kunnen omzetten naar een concreet handelingsperspectief.

Lees de hele lectorale rede van Willeke Slingerland: Op zoek naar weerbaarheid wanneer de democratie onder druk staat, 15 februari 2023: https://beroepseer.nl

Professionals van morgen, door Annemarijn Walberg, Renske de Leeuw en Willeke Slingerland, Saxion Hogeschool, 1 juli 2021: www.researchgate.net/profile/Annemarijn-Walberg/publication/357832608_Professionals_van_morgen/links/61e18ba18d338833e36b6b89/Professionals-van-morgen.pdf

Netwerkcorruptie. Proefschrift over uitruilen gunsten en smalle scheidslijn tussen lobbyen en corrupt gedrag, Blogs Beroepseer, 23 juli 2018: https://beroepseer.nl

Mr. dr. Willeke Slingerland: www.saxion.nl

Foto bovenaan is gemaakt door Jeyaratnam Caniceus