Wat kenmerkt een ambtenaar? Iemand die werkt voor ‘de overheid’. Is dat een bewuste keuze? Hans Simons, een van de leden van de Kunstcommissie van het Ministerie van Financiën denkt van wel: “Ikzelf zou er niet aan moeten denken om voortdurend te moeten presteren uit oogpunt van winst maken. Winst in de zin van euro’s moeten verdienen. Wel wil ik uit een ander oogpunt winst maken en dat is winst voor de samenleving, voor ‘de burgers’. Als ik iets kan doen dat winst oplevert voor de samenleving (waar ikzelf ook toe behoor uiteraard), dan ben ik daar heel blij mee, al kan dat soms botsen met je eigenbelangen. Want je moet het wel kunnen als ambtenaar om regels en wetten te verzinnen, die tegen je eigenbelang ingaan. Je zult maar net een hypotheek afgesloten hebben en je moet nieuwe fiscale aspecten van hypotheken in regels zetten die voor jou nadelig uitpakken.Daarnaast komt het voor dat de overheid beleid moet uitvoeren dat economisch gezien niet verstandig lijkt, maar vanuit de politiek gevraagd wordt: b.v. een subsidie aan een groepering uit de samenleving toekennen waarvan de uitvoering meer geld kost dan de subsidie zelf… Dat zie je bij bedrijven niet”.

Op zoek naar de ambtelijke identiteit

Hoe ziet de buitenwereld de moderne ambtenaar? Iemand die bijvoorbeeld werkt op het Ministerie van Financiën? Deze vraag vormde het startpunt van het project van Bregje Jansen, studente Kunstgeschiedenis en Samir Aiddouch, student Communication & Multimedia Design. Zij liepen stage op het Ministerie van Financiën in Den Haag in de periode februari – juni 2017. Al vanaf hun allereerste stagedag waren zij… “gefascineerd door de ambtelijke realiteit. Als stagiaires van de Kunstcommissie zagen wij het bovendien als onze taak om de binnen het ministerie bestaande realiteit te blijven bevragen, bij voorkeur vanuit een artistiek perspectief. Zo kwamen wij op het idee om twee jonge, veelbelovende kunstenaars, Fenna Wenselaar en Maria Mombers de opdracht te geven om hun visie op de ambtenaar te vatten in een serie portretten van beeld en taal”.

De staglaires beoogden met hun project voorbij te gaan aan stereotiepe beeldvorming van de ambtenaar of kritiekloze lofzang op de ambtenaar en te onderzoeken of er niet een ander, veelzijdiger beeld van de ambtenaar te vinden was. De kunstenaars werden zo vrij mogelijk gelaten in hun zoektocht naar de ‘ambtelijke identiteit’. Het resultaat is een serie portretten van de moderne ambtenaar in de breedste zin van het woord.

Een eigen en onbevangen impressie

De eerste opdracht aan de kunstenaars was een eigen en onbevangen impressie geven. Gevraagd werd een portret te maken van de ambtenaar op het ministerie van Financiën. Vervolgens vonden er persoonlijke ontmoetingen plaats tijdens twee ‘Meeloopdagen’. Kunst en ambtenaar kregen zo de kans met elkaar in gesprek te gaan.
De kunstenaars voerden, elk apart, vijf gesprekken met ambtenaren. Die resulteerden bij Maria Mombers in vijf persoonlijke portretten. Fenna Wenselaar maakte een conceptueel totaalportret in de vorm van een schematisch visueel verslag en een fotoserie in combinatie met citaten uit de gesprekken met de ambtenaren.

De beide kunstenaars hadden een verschillende aanpak: waar Fenna meer te werk ging als onderzoeksjournalist met vragenlijst, opnameapparaat, camera en notitieboekje, liet Maria zich meer leiden door de situatie zoals die ontstond op het moment zelf. Waar Fenna meer geïnteresseerd was in de professionele identiteit van de ambtenaar, was Maria gericht op de persoonlijke identiteit. Dit kunnen we lezen in de schriftelijke toelichting van beide kunstenaars op de kunstwerken in het boekje Van die ambtenarendingen. Het ene werk is bijna volledig conceptueel van aard, het andere werk meer figuratief.

Fenna Wenselaar over haar plan en ervaringen:

Ambtenaren schematisch vastleggen. Van elke ambtenaar maak ik op een visuele manier een analyse van dingen die me opvallen. Ik wilde iets doen met het stereotiepe beeld van de ambtenaar. Wie is de ambtenaar, bestaat dé ambtenaar en hoe denkt de ambtenaar daar zelf over? Het eerste werk bestaat uit drie posters met mijn vooroordelen en gedachten over wie de ambtenaar is.
(…)
Ik vond het fascinerend dat er op het ministerie van Financiën een heel eigen cultuur heerst, net zoals ik bijvoorbeeld op de middelbare school en op de kunstacademie heb ervaren. Ook vond ik het heel opvallend dat het voor veel ambtenaren lastig leek om als persoon te antwoorden. Ik had het idee dat ze antwoordden zoals een ambtenaar antwoordt en niet zoals zij als persoon zouden antwoorden. Ik ben benieuwd naar waar de grens ligt tussen iemands persoonlijkheid en de professionele identiteit die ze zichzelf aanmeten (en laten aanmeten).
(…)
Ik heb ervoor gekozen om conceptueel te werken en niet zozeer technisch omdat ik vooral mijn gedachten en alle dingen die me zijn opgevallen wil laten zien en ik denk dat dit daarvoor – binnen dit tijdsbestek – een goede oplossing is. Al het beeld bij elkaar vormt een observatie van wat mij is opgevallen tijdens de meeloopdagen. Tijdens elk project wordt het onderwerp een soort obsessie voor me en dan probeer ik zo veel mogelijk te achterhalen en in beeld te vangen.

Maria Mombers over haar eerste impressie van een ambtenaar:

Als ik mijzelf een voorstelling moet maken bij een ambtenaar op het ministerie van Financiën, zie ik gelijk een nette man voor mij in pak; hardwerkend achter zijn bureau vol met papierwerk, koffiebekertjes, pennen en potloden. Een drukke werkdag kan nog weleens wat stress opleveren en zorgen voor chaos in zijn hoofd. Geïnspireerd door de werken van René Magritte heb ik deze chaos geprobeerd vast te leggen. Ik heb gekozen voor een droomachtig/mysterieus beeld – een ‘collage van woorden zonder verf’ – omdat ik zelf over weinig informatie beschik over hoe het leven van een ambtenaar er precies uitziet.
(..)
Marriëlle Freeke werkt bij de Bedrijfsvoering op het ministerie. Dit betekent dat ze het hele gebouw draaiende houdt. Ze vertelde me dat ze het werken met mensen het leukste onderdeel van haar baan vindt, “Als je vroeger aan mij had gevraagd, wat wil je later worden? Had ik waarschijnlijk ‘iets met mensen“ geantwoord”. Marriëlle vertelde mij dat het ministerie ook een soort afspiegeling van de samenleving is. Zo zie je allemaal verschillende mensen lopen; jong, oud en lang niet allemaal in pak. Er is zelfs een sportschool aanwezig. Toen we samen een rondje door het gebouw maakten, liet ze me de kolfkamer zien en hebben we even door het raam gegluurd bij een EHBO cursus, allemaal dingen die in het ‘echt’ ook nodig zijn.
(…)
Mijn gesprek met Erik Bruinsma vindt plaats in de binnentuin, die het middelpunt vormt van het gebouw en tevens de lievelingsplek van Erik is. We spreken over zijn hobby’s, passies en werken bij het ministerie van Financiën. Erik vertelt mij dat zijn baan voornamelijk bestaat uit het helpen van de Minister en het aansturen van zijn team; dit team voelt voor hem aan als familie: een groep van achttien hardwerkende en gedreven personen.

Conclusie

De ambtelijke identiteit is allesbehalve een statisch of eenduidig begrip. Aan de ene kant is er de ambtelijke identiteit zelf – de blik van de ambtenaar – en aan de andere kant is er de blik van de ‘buitenstaander’. Het werk van de beide kunstenaars dwingt ons de moeite te nemen op een heel andere manier naar de ambtenaar te kijken dan we gewend zijn: vanuit een eigen, creatief, fris en gedurfd perspectief.
Het boekje Van die ambtenarendingen bevat in beeld en taal de ambtelijke identiteit, de weergave van een uniek ‘ontmoetingsproces’ tussen ambtenaar en kunstenaar. Het resultaat hiervan was te zien op een tentoonstelling op het Ministerie van Financiën in juni 2017.

Thijs Jansen, directeur van stichting Beroepseer, sprak op de tentoonstelling over het professionele en het persoonlijke, te lezen als Nawoord onder de titel Hoe persoonlijk moeten we het professionele nemen? – in genoemd boek.

De Kunstcommissie van het Ministerie Financiën wilde de diverse aspecten van ‘de ambtenaar’ eens op een andere manier belichten. Het resultaat is verrassend. We zien een ander beeld dan de vele clichés over ambtenaren die we maar blijven koesteren en waarvan er een bijvoorbeeld de ‘raamambtenaar’ is die niet veel uitvoert en de hele dag uit het raam zit te staren. Hoe anders is de werkelijkheid, dit keer verbeeld door twee kunstenaars.
Klik hier voor downloaden Van die ambtenarendingen, door Bregje Jansen & Samir Aiddouch, Ministerie van Financiën, 70 pagina’s, geillustreerd, juni 2017. Klik hier.

Afbeeldingen: Boven: Observaties met citaten van drie ambtenaren door Fenna Wenselaar.
Onder: Drie portretten door Maria Mombers. Titel links: Collage van woorden zonder verf. Titel midden: Iets met mensen. Titel rechts: Eau de vie.