Rinus Otte over de onontkoombare medialisering van het strafproces. Wat is gewenst, en wat niet?

Rinus Otte geeft in zijn blog over de medialisering van het strafproces de verfilming van het Eichmann-proces als voorbeeld om iets duidelijk te maken. Volgens hem heeft de Nederlandse rechtspraak nog een lange weg te gaan om zich op een professionele manier te presenteren in de media. En wat de journalisten betreft. Otte schreef al eerder over “meer professionalisering van de beeldvorming van de rechtspraak i.p.v. kiekjesjacht”.
Adolf Eichmann was verantwoordelijk voor het transport van Joden naar de  vernietigingskampen van de nazi’s. Vijftien jaar na de Tweede Wereldoorlog werd hij opgepakt en in Jeruzalem berecht. Het  “proces van de eeuw” begon in april 1961; in 1962 werd Eichmann door de Israëlische rechtbank ter dood veroordeeld.
In januari 2015 werd de Britse film The Eichmann Show voor het eerst op televisie vertoond. Onderwerp is de cameraploeg die destijds het proces tegen Adolf Eichmann heeft gefilmd.
Otte is hoogleraar rechtspleging aan de Rijksuniversiteit van Groningen en senior raadsheer van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden. Hij schrijft:

“Begin jaren zestig werd met de Israëlische regering overeenstemming bereikt om het proces tegen de oorlogsmisdadiger Eichmann te filmen. De rechters vormden nog een obstakel omdat zij de camera’s niet zichtbaar in de zittingzaal wensten, maar uiteindelijk ging iedereen akkoord met verfilming. Tijdens het proces vond de eerste wandeling in de ruimte van de Rus Gagarin plaats. De kijkcijfers van het proces kelderden, aangejaagd door uitputtende beschouwingen van de officier van justitie over het recht Eichmann in Israël te vervolgen en te berechten. Achter de schermen ontstond paniek over de dalende kijkcijfers en de mogelijkheid dat deze vorm van verslaglegging zou moeten worden beëindigd.

In die discussie zegt de regisseur tegen de producent dat de laatste maar moet wachten tot de getuigen aan bod komen. De regisseur krijgt gelijk: tijdens de getuigenverklaringen schieten de kijkcijfers omhoog en zien we de cameramensen en het publiek in de zaal geschoktheid tonen bij de vertelde gruwelen. Hoe vertellen we de lugubere verhalen uit de oorlog en alle malen zullen we wenen, om de dichtregels van Leo Vroman te parafraseren. Maar dan moet het verhaal kennelijk wel op een pakkende wijze verteld worden, met switchende camerastanden, met meewerkende magistraten, gruwelijke feitelijkheden en zonder alternatieve uitzendingen van de eerste man in de ruimte. En, zo bewijzen de dalende kijkcijfers tijdens de voordracht van de officier van justitie, bij voorkeur zo weinig mogelijk over het recht zelf. De film suggereert in de eerste plaats dat de gruwel van de gepleegde misdaden aan de wereld getoond moet worden vanwege de preventieve boodschap van de film en in de tweede plaats dat de vertoning, de verpakking, van de boodschap daarbij van levensbelang”.

Groeiend leger aan persrechters, mediatrainingen voor rechters en communicatie-afdelingen

Otte vervolgt: “Nu de Nederlandse verbeelding van het strafproces. Een en andermaal heb ik me gekant tegen de huidige medialisering van de rechtspraak, niet zozeer tegen de schrijvende maar wel tegen de filmende pers. Sinds tien jaren hebben we de beveiliging opgeschroefd waardoor het publiek wordt bemoeilijkt de openbare zittingen bij te wonen. De lege zittingzalen zijn in hoog tempo vervangen door een groeiend leger aan persrechters, communicatieafdelingen, media-adviseurs en mediatrainingen voor rechters in de zittingzaal en in de oproepstudio’s.
Hierna maak ik verschil tussen concrete strafzaken en overkoepelende of specialistische thema’s. Voor de tweede categorie zijn heuse woordvoerderpools ontstaan met rechters die zich voor de overkoepelende thema’s zo mogelijk houden aan woordvoeringsrichtlijnen.
De mediavertegenwoordigers waren aanvankelijk blij met de toegankelijker rechtspraak, maar voelen steeds vaker dat ze alleen bij de rechter komen via de communicatie-afdelingen van de rechtspraak. Inmiddels heb ik tientallen malen van journalisten gehoord dat ze ten onrechte dachten heuse toegang tot de rechtspraak te hebben gekregen, maar steeds vaker het gevoel hadden bespeeld te worden door de bestuurlijke gremia van de rechtspraak die hen voeren met informatie om een de rechtspraak welgevallige koers te etaleren”.

“Terug naar de verfilming van het strafproces. Er zijn weinig onderwerpen in de organisatie van de rechtspraak waarover ik zo ambivalent ben als dit onderwerp omdat ik enerzijds de gevaren van de verfilming van het strafproces zie, maar anderzijds ook de onontkoombaarheid onderken. Laatst sprak ik uren met een gerenommeerde journalist. Aan het eind vroeg ik hem wat hij dacht wat ik van het journaille vond. Hij lachte en antwoordde: “tuig.” Ik repliceerde en zei dat hij mijn eerdere stukken over dit onderwerp volstrekt verkeerd begrepen had, dat ik journalisten uitermate begaafde charmeurs vind die op een begenadigde wijze rechters uitspraken ontlokken teneinde het verlangde infotainment te kunnen construeren”.
Otte vindt zowel de communicatieafdelingen als de journalisten die hij kent integer bezig met hun vak: “Ik heb nooit anders meegemaakt. Het gaat mij dus niet om de integriteitsvraag op zich. Het is voor journalisten bijzonder moeilijk om hun vak uit te oefenen en om de rechtspraak inzichtelijk te maken op de wijze die zij verantwoord vinden. Evenzeer is het voor de rechtspraak ingewikkeld om het rechtspreken zo aan de man te brengen dat de rechtspraak geen afbreuk wordt gedaan”.

“Justice is not only to be done, it must be seen to be done”

Maar, het strafproces moet wel toegankelijker worden dan momenteel het geval is. Openbaarheid van de rechtspraak is essentieel. Denk aan de Engelse uitspraak: “Justice is not only to be done, it must be seen to be done”.

De medialisering is volgens Otte onontkoombaar. Maar hoe moet die plaatsvinden? Hij was, en is nog steeds… “tegenstander van het aan de filmende media overlaten van hoe de rechtspraak verslagen moet worden. We hebben aan het proces Wilders gezien hoe dat kan uitpakken. Niet omdat de filmende journalistiek niet deugt, maar omdat hun doelstellingen niet per se gelijk vallen met die van de rechtspraak. Verdachten vormen geen dierentuin waarin naar believen gegluurd kan worden. De kern van het strafproces ligt niet in een weggepinkte traan van het slachtoffer of in bozig uitvallende rechters ter zitting”.

De kern van het strafproces is …”dat er aan de regels voor een fair proces moet worden voldaan, waarbij soms ogenschijnlijk slaapverwekkende procesonderdelen de revue passeren, zelfs zo dat de rechters gapen of tijdens het geconcentreerd luisteren tekeningen van paardenhoofden maken. Het publiek wil zowel gedistingeerde rechtspraak als rechters die tekenen van menselijk leven vertonen. Dat proberen weg te masseren met mediatrainingen en geregisseerde rechters in rechtszalen en televisiestudio’s, zal het publiek vertrouwen niet vergroten”.

Geen neutrale bezigheid

Aan het slot maakt Otte een behartenswaardige opmerking: “Het strafproces is geen neutrale bezigheid, een neutrale verslaglegging is dan ook een misverstand. Het verslaan van het strafproces draagt per definitie een morele lading in zich mee. Die waakzaamheid, zorg en het besef van kwetsbare rechtsgoederen als het leven van een medemens en de risico’s die we allemaal lopen om mens- en strafwaardige grenzen te overschrijden, vormen de portee van elk proces en vonnis en zouden de leidraad van elk schrijvend of filmend verslag van het strafproces moeten zijn. De journalistiek vormt daarmee een onderdeel van de generaal-preventieve werking van het openbare strafproces. Als de media dát onder leiding van de rechtspraakleiding met respect weten vorm te geven, juich ik de verdergaande medialisering van het strafproces toe”.

Anders gezegd: Een goed verslag van een proces staat of valt met een open relatie tussen rechtspraak en media, waarin de rechter niet afgeschermd wordt en er direct contact is tussen rechter en journalist.

Lees de hele blog The Eichmann-show en de verslaglegging van het Nederlandse strafproces, door Rinus Otte, Ivoren Toga, 19 mei 2015: http://ivorentoga.nl/archieven/3716

Trailer van The Eichmann Show te zien op Moviebox: http://themoviebox.net/6206
Foto’s uit The Eichmann Show.