“De verharding van het publieke debat, de giftige subtekst van sommige opiniebijdragen en de provocerende toon van baldadige twitteraars vallen me steeds meer op”, aldus Alexander Roose in het Belgische dagblad De Morgen: “Grimmige beledigingen gaan heen en weer: de ene partij is de ‘populist’, de ‘politiek correcte idioot’, de ‘collaborateur’ van het andere kamp”.
Alexander Roose doceert Franse literatuur aan de Universiteit van Gent. In oktober 2016 publiceerde hij het boek De vrolijke wijsheid dat gaat over Michel de Montaigne en de debatcultuur. De Franse filosoof Montaigne leefde in een tijd van wetenschappelijke omwentelingen, godsdienstoorlogen en politieke instabiliteit. Beroemd werd zijn in 1580 gepubliceerde boek Essais, een verzameling van 107 essays. Essai is het Franse woord voor probeersel of poging.

Legitiem geweld?

Roose vervolgt: “De geschiedenis leert dat dit soort debatten niemand vooruit helpt: een debatcultuur waarin men een tegenstander niet naar waarde schat maar alleen maar met hyperbolen bekogelt en liefst het zwijgen oplegt, dient noch de waarheid noch het samenleven. De Franse filosoof Michel de Montaigne (1533-1592) bedacht enkele duidelijke regels voor het goede gesprek, omdat het debat in zijn tijd zwaar ontspoorde”.

Met de dood van Hendrik II begon in Frankrijk een verscheurende religieuze strijd tussen katholieken en protestanten, die om macht en invloed streden. Die strijd begon met woorden, maar eindigde in fysiek geweld. De koningin-moeder, Catherina de Medici, probeerde in eerste instantie de vrede te bewaren, ze omringde zich met raadgevers uit beide kampen.
Tevergeefs, want de katholieke scherpslijpers vonden dat de vorstin de protestanten teveel armslag gaf. In protestantse pamfletten werd ze verketterd als een gifmengster en een heks. Het bleef niet bij woorden. Wie zijn tegenstander als een monster afschildert en God en de Waarheid aan zijn kant weet, is niet geneigd te luisteren naar de argumenten van die tegenstander. Geweld wordt dan legitiem.
In die tijd waarschuwde de jurist en kanselier Michel De L’Hospital (1506-1573) voor de kracht van de retorica. Hij herinnerde graag aan die keer dat Cesar naar de rechtbank kwam, vastbesloten om de beschuldigde te veroordelen. Maar Cicero nam het woord en boog Cesars woede om in barmhartigheid.

Argumenten

Om het goede debat te bevorderen, organiseerde De L’Hopital dan ook grote samenkomsten waar religieuze en politieke tegenstanders elkaars argumenten en bezwaren rustig konden aanhoren, in de hoop toenadering en wederzijds begrip te bevorderen. Maar De L’Hopital wist ook dat retorica een gevaarlijk wapen was. Verkapte laster heeft een splijtend effect en de subtiele roddels van habiele sofisten ondermijnen de rechtsgang en het noodzakelijke politieke gesprek.

Van deze kanselier onthield Michel de Montaigne (1533-1592) – ‘Nostra vagatur/In tenebris, nec caeca potest mens cernere verum’- dat onze geest waart in het duister, blind en niet in staat de werkelijkheid te onderscheiden. Wie met zoveel argwaan zijn eigen vermogen om de werkelijkheid te begrijpen aanschouwt, gelooft niet dat hij de waarheid in pacht heeft. Die epistemologische reserve is het fundament voor openheid en pragmatisme, dat hier op neerkomt: misschien heb ik gelijk, misschien heeft u gelijk. Wellicht zullen we dat nooit achterhalen. Ondertussen moeten we wel met elkaar samenleven”.

Roose schrijft dat Montaigne een heel hoofdstuk heeft gewijd aan het goede, oprechte gesprek, dat volgens Montaigne best hard mag zijn, ‘viriel’ en destabiliserend: “Basisvoorwaarde is wel dat beide gesprekspartners te goeder trouw zijn: Met een sofist moet je niet discussiëren. Gewoon je schouders ophalen en glimlachen. Als persoonlijk prestige, het eigen grote gelijk de inzet wordt, kan je beter wegwandelen: ‘Als iedereen tegenspreekt en tegengesproken wordt is de uitkomst van het debat dat de waarheid vernietigd wordt’.”

Lees het hele artikel van Alexander Roose waarin hij aan het slot vier gouden regels geeft voor een nuttig debat: Misschien heb ik gelijk, misschien heeft u gelijk. Ondertussen moeten we wel met elkaar samenleven, De Morgen, 7 januari 2017: www.demorgen.be

Voor acteur Koen de Sutter schreef Roose de theatermonoloog Montaigne. Daarover meer info op online theaterplatform Theaterkrant: Koen De Sutter is een bescheiden, wijze Montaigne van nu, door Tuur Devens, 12 februari 2016: www.theaterkrant.nl/recensie/montaigne/koen-de-sutter/