Hoopvolle kijk op toekomst van de jeugdzorg

Kan beleid rondom jeugdzorg verbeteren? In de twaalfde Mulock Houwer-lezing gaf Tom van Yperen een antwoord op deze vraag. Van Yperen is orthopedagoog en expert kwaliteit jeugdstelsel bij het Nederlands Jeugdinstituut. De lezing vond plaats op 16 november 2023 en is terug te horen op video en te lezen in het document Kan de jeugdzorg veranderen? Een hoopvolle kijk op de toekomst van een werkveld.

Van Yperen begint zijn lezing zo:

“Beste mensen, laat ik maar met de deur in huis vallen: het gebruik van jeugdzorg in ons land is schrikbarend hoog. Afgelopen jaar kreeg bijna 14% van de kinderen en jongeren in de leeftijd van 0 tot 18 jaar jeugdhulp. Dat is bijna 1 op de 7. Ruim twintig jaar geleden was dat nog geen 1 op de 27.

U bent het ongetwijfeld met me eens: 1 op de 7 is veel. Erg veel. Het is nog meer schrikken als we in detail naar de cijfers kijken.

• Zo blijkt bij jongens in de leeftijd van 8 tot 12 jaar het jeugdzorggebruik ruim 22% te zijn, meer dan 1 op de 5. Dat vind ik een onthutsend cijfer. We weten uit studies dat het omgaan met zogeheten ‘lastig gedrag’ in deze leeftijd een van de meest voorkomende zorgpunten van ouders i s.Ook voor leerkrachten geldt dit als een van de grootste uitdagingen.

• Ook bij een andere groep is het jeugdzorggebruik hoog, namelijk bij meisjes ouder dan 12: bij hen is inmiddels 1 op de 6 in zorg. Deze cijfers komen overeen met studies die laten zien dat mentale problemen bij jongeren – en met name bij meisjes – flink aan het toenemen zijn.

De enorme toestroom naar de jeugdzorg is nog zorgelijker als we ons realiseren dat de jeugdzorg niet goed functioneert. U heeft de krantenberichten vast ook gezien. Dat de jeugdzorg moet verbeteren, is al vele jaren een issue. Zo pleitte Daan Mulock Houwer in de jaren zeventig al voor de nodige verbeteringen:

• Hij stelde bijvoorbeeld dat we de ouders per definitie bij de hulp moeten betrekken, als we iets met het kind willen bereiken;

• Ook gaf hij aan dat het nodig is meer ambulant met gezinnen te werken in plaats van residentiële zorg aan kinderen te bieden.

Deze punten uit de jaren 70 zijn nog steeds relevant. En dat is illustratief voor de sector: het lukt maar niet om te verbeteren.

Bestuurswetenschapper Sharon Stellaard bracht dat nog niet zo lang geleden onder de aandacht met haar proefschrift over het zogeheten ‘Boemerangbeleid’. Zij geeft een beeld van een overheid die steeds met een nieuwe wet de mankementen van een vorige wet probeert te verhelpen, zonder dat dit verbetering geeft. In alle publiciteit over Stellaards proefschrift ging het veel over het decennialange beleidsfalen van de overheid. Maar er speelt meer. Daar ga ik in deze lezing verder op in. Waarom verbetert het niet? En hoe kan het anders?”

“Ik mis de aandacht voor inhoudelijke vraagstukken”

Van Yperen besluit zijn lezing met het noemen van de pogingen tot verbetering. Hij wijst op de begin 2023 verschenen
Hervormingsagenda Jeugd, samengesteld door de zogeheten ‘Vijfhoek’: cliëntenorganisaties, beroepsverenigingen, aanbieders, gemeenten en het Rijk. De agenda bevat voorstellen om de jeugdzorg te verbeteren en de vraag is of de agenda een voorbode van een daadwerkelijke verbetering is? Volgens Van Yperen: ja en nee. Er is een mijlpaal bereikt dat vijf partijen de handen ineenslaan en met elkaar een agenda maken, in plaats van elkaar in de weg te zitten. Maar de Hervormingsagenda leidt niet echt tot een verbetering volgens Van Yperen. Hij vindt dat het Rijk in de agenda erg vaak genoemd wordt als partij die actie moet nemen. Het is het oude patroon: de overheid neemt actie, het veld reageert daarop:

“Mijn vraag is: op welke punten willen of kunnen veldpartijen eigenlijk zelf het voortouw nemen? Bovendien gaat de agenda vooral over typische jeugdzorgdingen: definities, regelingen, procedures. Ik mis de aandacht voor inhoudelijke vraagstukken.
Mijn pleidooi is: stop met het wijzen naar de verantwoordelijkheid en het beleidsfalen van de overheid. En stop met het eindeloos sleutelen aan definities, regelingen en procedures. Neem als partijen in de Vijfhoek elk meer eigen verantwoordelijkheid om met elkaar de inhoudelijke vraagstukken rondom het opgroeien en opvoeden bij de kop te pakken, vraagstukken die er echt toe doen. Ik zeg niet dat de agenda in de prullenbak kan, maar pak nu door.

Maar hoe dan? Allereerst dit: stop er vooral meer idealisme in, meer inhoudelijk vuur dat bij iedereen in de Vijfhoek bevlogen gedrag uitlokt om kinderen en jongeren in onze samenleving te laten floreren. Zijn we het er bijvoorbeeld over eens dat steeds minder kinderen en jongeren gedijen in onze samenleving en dat jeugdzorg dat echt niet allemaal kan fixen?
Ga er dan met elkaar voor om het landschap van de jeugdvoorzieningen ingrijpend te veranderen. Om de kwaliteit van de pedagogische omgeving te verbeteren, jeugdzorg minder nodig te maken, een sterke eerstelijn op te bouwen en de zorg effectiever te maken”.

Hervormingsagenda is heel simpel aan te passen

Van Yperen pleit voor een inhoudelijk gedreven aanpak. Bijvoorbeeld bij het hoge jeugdzorggebruik: “Laat bijvoorbeeld alle partijen eraan werken dat meer ouders en leerkrachten het zogenoemde ‘lastige gedrag’ van kinderen in goede banen kunnen leiden. En dat het mentaal welbevinden van jongeren verbetert. Mijn verwachting is dat hierdoor minder jeugdzorg nodig is. Dat geeft ook meer ruimte voor de jeugdzorg die wél nodig is. En die zorg zal beter werken door een sterkere verbinding met de omgeving.
De Hervormingsagenda is daarvoor heel simpel aan te passen: pak een van de punten van de agenda, zet daarboven een inhoudelijk vraagstuk waarvoor de Vijfhoek het vuur uit de sloffen wil lopen en kijk dan wat je met elkaar kunt doen. Het geeft niet als dat duw-en-trek-werk oplevert. Zaak is dat dit niet leidt tot een verzwakking, maar juist een versterking van wat je met elkaar wilt bereiken”.

Videoweergave van de Mulock Houwer-lezing 2023 door Tom van Yperen: https://www.youtube.com/watch?v=alC8dsfykh

Downloading Mulock Houwer-lezing 2023 Kan de jeugdzorg veranderen? Een hoopvolle kijk op de toekomst van een werkveld, dr. Tom van Yperen, Nederlands Jeugdinstituut, november 2023: www.nji.nl

Proefschrift Boemerangbeleid – Over aanhoudende tragiek in passend onderwijs- en jeugdzorgbeleid, door Sharon Rodriguez Rivas-Stellaard: https://research.vu.nl

Meer over de Mulock Houwer-lezing: www.nji.nl/over-het-nji/mulock-houwer-lezing