De rijke traditie van actievoeren van verpleegkundigen en verzorgenden

Bij verpleegkundigen en verzorgenden denken we niet gauw aan protesteren. Een uitzondering is misschien de periode in de jaren 1989-1991 waarin verpleegkundigen en verzorgenden massaal de straat opgingen om hun onvrede te uiten. Deze periode van protesten, stakingen en demonstraties wordt de ‘Witte Woede’ genoemd en werd ingeluid door de oprichting van de vereniging ‘Verplegenden en Verzorgenden in Opstand’ (VVIO) in juli 1989. Hiermee schreven verpleegkundigen geschiedenis.

Iris van Versendaal en Hugo Schalkwijk zijn in de collectie gedoken van het Historisch College FNI (Florence Nightingale Instituut) en vonden een schat aan ‘bewijzen’ van activistische verpleegkundigen van voor de Witte Woede. Ze vroegen zich af wat de redenen van deze protesten waren? Waarom is de protesterende verpleegkundige zo onzichtbaar in de geschiedenisboeken? Aan de hand van zes objecten en foto’s gingen zij op onderzoek uit. Het resultaat is het artikel Call to action: A History of nurse activism in the Netherlands in het European Journal for Nursing History and Ethics:
Iris van Versendaal is historica en MA student Publieksgeschiedenis en Boekwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. Hugo Schalkwijk is historicus en directeur van het Florence Nightingale Instiuut (FNI), het online museum over de geschiedenis van verpleging en verzorging alsmede adviseur van het Historisch College FNI.

Ik protesteer

In de museumcollectie van het FNI bevindt zich een roze button met opschrift: “Ik protesteer, voor meer… V.V.I.O.” Daarmee wordt bedoeld loonsverhoging. De afbeelding is een ondersteek die wordt vastgehouden door een gebalde vuist: een verpleegster in protest. De ondersteek symboliseert het ‘vieze en simpele’ aspect van het beroep. De button biedt een speelse, humorvolle blik op het beroep van verplegen, en geeft tegelijkertijd een duidelijke boodschap. Door het dragen van dit soort buttons konden verpleegkundigen en medestanders zich identificeren met de protestbeweging. De opbrengst van de verkoop van de buttons hielp volgende protesten financieren. De button werd opgespeld tijdens de protesten van de Witte woede van 1988 – 1991.

Aanjagers van verandering

Verpleegkundigen zijn vooral gaan protesteren vanaf de jaren zeventig, maar deze protesten krijgen nauwelijks aandacht van historici. Demonstrerende verpleegkundigen blijven een blinde vlek in de geschiedschrijving van de verpleging in Nederland.
De auteurs belichten in hun artikel de politieke betrokkenheid van verpleegkundigen vanaf 1900 tot aan de Witte Woede. Ze  stellen voor het activisme van verpleegkundigen als uiting van de betrokkenheid bij hun beroep en hun patiënten op te nemen in toekomstige onderwijsprogramma’s van de verpleegkunde.

De auteurs vermoeden dat de onderbelichte geschiedenis van de activistische verpleegkundige onder meer veroorzaakt is door de dominante beeldvorming van de verpleegkundige in de media. Historisch onderzoek laat zien dat verpleegsters maar al te vaak als stereotypen worden geportretteerd: als onderdanige vrouwen, dienstmeisje van de arts en zelfs als seksobject. Hun werk zou vies en simpel zijn. Bij nadere beschouwing van de internationale geschiedschrijving ontstaat evenwel een heel ander beeld. In het boek Histories of nursing: The power and the possibilities stellen de auteurs, onder wie Patricia D’Antonio, dat verpleegkundigen van oudsher aanjagers van verandering zijn. Doorheen de hele geschiedenis hebben verpleegkundigen (met succes) deelgenomen aan politieke actie. Hierover wordt evenwel weinig meegedeeld.

De geschiedenis onder ogen zien

Historici als Kylie M. Smith en Karen Flynn benadrukken het belang van het aanvechten van dominante verhalen over verpleegkundigen als machteloze slachtoffers. Flynn noemde als een van de hoogtepunten van opkomen voor patiënten
het sickle cell activism^*) en stelde dat dergelijke voorbeelden van politiek activisme ook erkend dienen te worden als het werk van verpleegkundigen en als zodanig behoren te worden opgenomen in de verpleegkundige geschiedenis.

Smith benadrukte dat niet alleen de verpleegkundige als aanjager van verandering erkend dient te worden, maar ook behoort de rol van de verpleegkundige niet te worden vergeten bij het opzetten en in stand houden van systemen van ongelijkheid. Verpleegkundigen behoren hun geschiedenis onder ogen te zien teneinde te kunnen bouwen aan een betere toekomst voor de verpleging.

Nosokómos

Activistische verpleegkundigen hadden zich al in 1900 verenigd in de beroepsorganisatie Nosokómos. met als doel de emancipatie van het beroep van verpleegkundige. In het bestuur zaten bekende Nederlandse feministen zoals verpleegkundige Jeanne van Landschot- Hubrecht en de eerste vrouwelijke Nederlandse arts Aletta Jacobs. Op het kleine, zilverkleurige insigne staat te lezen ‘Nosokomos Vereeniging van verplegenden’. Nosokómos (Grieks voor ‘ziekenverpleging’) was een reactie op de Nederlandse Bond voor de Ziekenverpleging (opgericht in 1893) waarin vooral dokters het voor het zeggen hadden.

Het insigne van Nosokómos werd tussen 1900 en 1921 uitgereikt en in 2018 geschonken aan Stichting Historisch Verpleegkundig Bezit (SHVB). Het was een van de insignes die werden uitgereikt na het afronden van een opleiding tot verpleegkundige, voordat deze opleidingen in 1921 wettelijk werden geregeld. Het is van belang te weten dat het belang van het insigne niet ligt in de opleiding tot verpleegkundige – slechts een handvol verpleegkundigen had de opleiding voltooid tegen de tijd dat deze werd afgeschaft. Het symboliseert evenwel een poging tot meer professionele autonomie voor verpleegkundigen door middel van onderwijs. De leden van Nosokómos zouden kunnen worden beschouwd als vroege activistische beschermers van hun beroep.

Van Versendaal en Hugo Schalkwijk concluderen uit hun studie dat:

♦  Verpleegkundigen en verzorgenden een veel rijkere traditie van actievoeren hebben dan we doorgaans denken. Zij stonden op de barricades toen hun beroep of de patiënt dat nodig hadden.
♦   Historische objecten en foto’s cruciaal zijn om de verborgen geschiedenis te achterhalen. Ze laten een minder bekende, politieke kant van de verpleegkunde zien.
♦   De media een grote invloed hebben op de beeldvorming van het beroep, maar dat grootschalige acties zoals de Witte Woede tegelijkertijd van grote invloed waren op berichtgeving in de media zelf.

Lees het hele artikel: Call to Action: a History of Nurse Activism in the Netherlands , door Iris van Versendaal en Hugo Schalkwijk, European Journal for nursing history and ethics, vol. 5 (2023): www.enhe.eu/enhe/article/view/39/55

Inhoud

1  Inleiding
2  Verborgen geschiedenissen van verpleegkundig activisme
3  Nosokómos: Vroege activistische beschermers van het beroep?
4  De terugkeer van de protesterende verpleegkundige: jaren 1970 en 1980
5  Creativiteit in verpleegkundige protesten: Zwarte Boeken
6  Protestliederen
7  Onderzoek naar de ‘verloren’ foto’s
8  Context: een opstandige samenleving?
9  Ontwikkelingen in de media
10  Terug naar de Witte Woede
11  Conclusie

Noot
*) Zie de film Grassroots Sickle Cell Activism op YouTube: www.youtube.com/watch?v=TJfpTXZb-04

N.B. Stichting Beroepseer heeft vanaf het begin van haar bestaan in 2006 regelmatig aandacht besteed aan belangen, protesten en de emancipatie van verpleegkundigen en verzorgenden. Tik in het zoekveld op de homepage bijvoorbeeld het woord verpleegkundigen of zorg.

Foto bovenaan: Actiedag van verpleegkundigen en verzorgenden voor hoger loon op het Binnenhof in Den Haag, op 15 maart 1989, georganiseerd door VVIO, die officieel opgericht zou worden in juli 1989.
Met de fusie op 13 december 1991 tussen de Nederlandse Maatschappij voor Verpleegkunde (NVM) en VVIO ontstond Nieuwe Unie ’91. Als NU’91 behartigt deze organisatie sinds die tijd de belangen en arbeidsvoorwaarden van verpleegkundigen en verzorgenden.