Morele paniek in de media en bij het publiek

De onthullingen rond de in 2011 overleden Britse televisiepresentator Jimmy Savile die jonge meisjes seksueel misbruikt zou hebben, veroorzaakte dit jaar in de samenleving een klassiek voorbeeld van morele paniek. Of het nu gaat om subculturen of het beschermen van kinderen, de maatschappij staat bloot aan angst en paniek en die kunnen op hun beurt schade aanrichten.
Onder morele paniek wordt verstaan een buitenproportionele, vijandige en door de media breed uitgemeten reactie op een persoon, groep of situatie die bedreigend lijkt te zijn voor maatschappelijke waarden en normen. Bij morele paniek staan de maatschappelijke angstreacties niet in verhouding tot de dreiging en aangerichte schade. Morele paniek is een begrip uit de sociologie en zou voor het eerst gebruikt zijn in de jaren zeventig door de Britse socioloog en criminoloog Jock Young.

Viviene Cree, professor of Social Work Studies aan de Universiteit van Edinburgh schreef in dagblad The Guardian een artikel over morele paniek: The Jimmy Savile revelations are causing a classic moral panic. Aan het begin van het artikel staat een zwart/wit foto met jongeren op het strand, bezig met het gooien van flessen. Twee groepen, de mods en de rockers gingen elkaar op een dag in mei 1968 te lijf op het strand van Margate in Kent. Deze vechtpartij tussen jongeren veroorzaakte “morele paniek” bij de bevolking. Volgens Cree heeft niemand iets te winnen bij dergelijke uitbarstingen, slachtoffers noch daders, overheid, media of publiek.
De samenleving staat op geregelde tijden bloot aan angst en paniek voor: hooligans en reljongeren, Münchausen by proxy, vogelgriep, obesitas, alcohol en drugs. De lijst is eindeloos.

Een terugkerend thema van deze angsten is de aandacht voor kinderen en beschuldigingen van misbruik en toegebracht letsel. Degenen die zeggen kinderen te hebben mishandeld, worden in de media en door het publiek aan de schandpaal genageld. Degenen die geacht worden kinderen te beschermen, worden beschuldigd van verwaarlozing. Maatschappelijk werkers worden hier vaak in meegetrokken en ervan beticht te veel of te weinig te hebben gedaan, of ze worden zelf beticht van misbruik.
En al die tijd wordt er druk uitgeoefend op de regering, de politie en anderen om iets te doen. Dat wil zeggen: straffen opleggen die waarschijnlijk niet in verhouding staan tot de werkelijk toegebrachte schade.

Iets morele paniek noemen wil niet zeggen dat er niet iets ergs is gebeurd, dat er niemand is doodgegaan aan de vogelgriep of dat er geen kinderen seksueel misbruikt zijn. Erg genoeg is dat met velen wel gebeurd. Maar de reactie is buitenproportioneel ten opzichte van de werkelijke dreiging. In het geval van Jimmy Savile is het zo dat kwetsbare jonge mensen seksueel misbruikt zijn. Maar het is niet zeker of alle beschuldigingen die nu geuit worden waar zijn, net zo min of duidelijk is of hij de spil was in een pedofielennetwerk van vooraanstaande personen. Dit is niet om de toegebrachte schade te bagatelliseren. Kindermisbruik is altijd onaanvaardbaar en kan voor de slachtoffers buitengewoon schadelijke gevolgen hebben op de lange termijn.

Maar, vervolgt Cree, we moeten ook aanvaarden dat angst en paniek zelf ook schade kunnen veroorzaken. Mensen als Lord McAlpine worden ten onrechte meegesleurd in de maalstroom van de gebeurtenissen, evenals degenen die minder aanzien genieten in de maatschappij. Zij zijn veel minder goed in staat zichzelf te beschermen tegen aanvallen.
De wijdverbreide gedachte dat “waar rook is, is vuur” kan leiden tot het trekken van conclusies op basis van nauwelijks of geen bewijs. Het gevolg kan zijn het tot zondebok maken van personen en groepen, het eisen van buitensporige strafmaatregelen of sociale controle door middel van wetgeving en beleid zoals de Dangerous Dogs Act bijvoorbeeld*).

Wat is hier eigenlijk aan de hand? Het verhaal van Jimmy Savile gaat per slot van rekening over misbruik en kinderen – ook voor de media, die met al hun walging kranten verkopen en de publieke verbeelding in hun greep houden. Zo is het altijd geweest, zoals een historische blik op voorgaande angsten laat zien. Het gaat ook over vertrouwen – in openbare instanties, in de BBC, politici, de gezondheidszorg, de politie en maatschappelijk werkers. We wijzen met de beschuldigende vinger naar publieke instellingen die geacht worden ons te beschermen en hoge maatstaven te hanteren. Door dat te doen, kijken we de andere kant uit, weg van andere verontrustende verschijnselen waarmee de maatschappij geconfronteerd wordt: de toenemende kloof tussen rijk en arm, gevangenissen die uit hun voegen barsten, kinderen die opgroeien in armoedige omstandigheden, asielzoekers die opgesloten zitten in detentiecentra.

Het is waar dat door sterk de aandacht te vestigen op bijvoorbeeld mensenhandel, we het feit negeren dat er mensenhandel is vanwege een streng immigratiebeleid dat er debet aan is dat het bijna onmogelijk is Groot-Brittannië op legale wijze binnen te komen om er te gaan werken. Door sterk de aandacht te vestigen op Jimmy Savile, verliezen we het zicht op de miljoenen kinderen in de wereld die elk jaar sterven vanwege gebrek aan schoon water en de tienduizenden kinderen in Groot-Brittannië die opgroeien in ellendige omstandigheden en verwaarloosd worden. Een beladen incident krijgt altijd meer aandacht dan het saaie, ingewikkelde grote verhaal. En als wij dat laten gebeuren, verliezen we allemaal.

—————————————————————————————–

*) De Dangerous Dogs Act, is ingevoerd in 1991 in Groot-Brittannië naar aanleiding van agressieve honden die ernstig letsel toebrachten aan slachoffers, soms met de dood tot gevolg. De kranten stonden er vol van. Pitbull terriers en drie andere hondenrassen moesten in het openbaar voortaan aan de lijn en gemuilkorfd worden. Bovendien moesten ze geregistreerd, ingeënt, voorzien van een microchip en verzekerd en gemerkt worden.
De wet werd al gauw beschouwd als een haastig gefabriceerde wet tengevolge van een verhitte reactie van het publiek. De wet wordt soms geciteerd als een slecht voorbeeld van wetgeving.

Artikel The Jimmy Savile revelations are causing a classic moral panic, door Viviene Cree in The Guardian van 23 november 2012: www.theguardian.com

Professor Viviene Cree organiseert een reeks van drie seminaries over morele paniek en 21e eeuwse sociale kwesties. Het eerste seminarie was op 23 november 2012. Het tweede wordt gehouden op 17 mei 2013 in Bath: Moral Panics and children & youth, het derde op 26 november 2013 in Cardiff over Moral Panics and the state: www.crfr.ac.uk (item niet meer beschikbaar).

U P D A T E

Moral Panics for the 21st Century – Opinion piece by Prof. Viviene Cree for @SWSCmedia, Debate, Social Work/Social Care & Media, 10 februari 2013: http://swscmedia.com

Moral Panic: Who Benefits From Public Fear?, door Scott A. Bonn Ph.D., Psychology Today, 20 juli 2015: www.psychologytoday.com