Op 28 november 2012 maakten de Commissie-Levelt, -Noord en -Drenth in een eindrapport de resultaten van hun onderzoek naar het wetenschappelijk werk van Diederik Stapel bekend: Falende wetenschap. De frauduleuze onderzoekspraktijken van sociaal-psycholoog Diederik Stapel: “De kritische functie van de wetenschap heeft gefaald op alle niveaus”, oordeelde de commissie. Er is geen enkel excuus voor de daden van Stapel en “de wetenschappelijke literatuur moet gezuiverd worden van alles wat frauduleus is”.
Diederik Stapel (1966) is een voormalig Tilburgs hoogleraar in de sociale psychologie. Tot september 2011 – toen bekend werd dat hij op grote schaal fraudeerde met onderzoeksgegevens – werd hij gezien als een vooraanstaande Nederlandse psycholoog, die bovendien regelmatig deelnam aan het publieke debat.

Stapel bedreef “slodderwetenschap”, aldus Pim Levelt over de werkwijze van Stapel. In een gesprek met Matthijs Holtrop van NOS Radio vertelde hij:
“Stapel werkte met zijn co-auteurs heel intensief, soms maandenlang om een experiment voor te bereiden. Je kon geen twijfel erover hebben dat dit echt serieus werk was. En vervolgens gooit hij de vragenlijsten in een container en vult hij  zelf de data in. Kijk, dat vind ik geraffineerd. Je weet al dat je gaat frauderen maar je doet het voorkomen alsof het een buitengewoon zorgvuldig voorbereid onderzoek is. Het gebeurde wel dat co-auteurs graag meegingen naar de scholen waar het onderzoek werd gedaan. Dat werd altijd tegengehouden en als ze aandrongen, konden er heel intimiderende opmerkingen worden gemaakt. Wil jij hier verder carrière maken aan deze universiteit? Ga dan maar eens eerst die data analyseren en opschrijven. In die termen ongeveer kon dat toegaan. En ja, hij was een machtig man, en dan loop je geen risico’s”.

Dan doe je liever een stapje terug?

“Dan doe je liever een stapje terug en dat gebeurde ook meestal. Behalve bij de drie klokkenluiders. Die hebben het risico echt genomen”.

Pas bij de derde melding kwam er echt onderzoek. Dus nog twee keer de fout ingegaan?

“Ja. Er zijn eerdere meldingen geweest, maar er is niks mee gedaan. Dat is natuurlijk heel ernstig”.

Wie heeft er nu precies gefaald?

“In de eerste plaats natuurlijk de heer Stapel zelf. Dat is duidelijk, die heeft de fraude gepleegd. Verder heeft gefaald het hele wetenschappelijke controlesysteem in dit vakgebied, de sociale psychologie. Het is al fout gegaan bij de controles op het werk van de promovendi, door de leescommissies, promoties, goedgekeurd door de leescommissies, niks in de gaten gehad. Het is fout gegaan bij zeventig co-auteurs die met Stapel samen hebben gewerkt, en de slodderwetenschap die vaak aan de orde was in die artikelen niet gezien hebben. 32 co-auteurs hebben meegewerkt aan frauduleuze artikelen. Wij hebben ze vrijgepleit van medeplichtigheid, dat hebben ze ook echt niet gedaan, maar als ze beter hadden opgelet dan was er al eerder van alles bovengekomen”.

Het klinkt alsof u niet alleen een fraude in kaart hebt gebracht, maar ook een cultuur in de wetenschap waarin broddelwerk de maat is.

“Dat ziet u goed, dat formuleert u goed. Het is in ieder geval mogelijk broddelwerk te doen, wij noemen het slodderwetenschap, zonder dat dat gemakkelijk wordt opgemerkt in de normale wetenschappelijke procedures. Ik noem met name het leger van reviewers van tijdschriften die 137 publicaties hebben doorgelaten en in heel veel gevallen niet hebben gezien dat het niet in orde was met de publicaties. Dus het systeem faalt. En als het bij Stapel faalt, zal het ook falen in veel andere gevallen”.

Rector magnificus Philip Eijlander van de Universiteit van Tilburg zei als voorlopige reactie: “Het kan zijn dat iemand een keer een fout maakt. Dan kan je zeggen: eens maar nooit weer. Het kan ook zijn dat iemand dat wat vaker doet en dan moet je onderzoeken of je wel met zo iemand verder wil gaan. Want slodderwetenschap is natuurlijk minder ernstig dan fraude, maar voor je het weet, heb je teveel onderzoek dat niet deugt”.
Minister Bussemaker van Onderwijs zei tegen de NOS dat de fraude “een enorme aantasting van de wetenschappelijke integriteit” is en vindt het een goede zaak dat de drie universiteiten waar Stapel heeft gewerkt, meteen zelf een onderzoek hebben ingesteld en extra maatregelen hebben genomen om nieuwe fraudegevallen te voorkomen.

Bram Buunk, hoogleraar evolutionaire sociale psychologie van de Rijksuniversiteit Groningen en ex-collega van Diederik Stapel vindt het vandaag gepresenteerde rapport voor de onderzoeker een opluchting: “Het laat zien wat er allemaal mis is gegaan. De manier waarop er onderzoek werd gedaan, was echt heel slordig en rommelig. Daar schrik je gewoon van”. De reputatie van de sociale psychologie is volgens Buunk daardoor enorm geschaad: “Dit is de grootste fraude ooit, in de sociale psychologie maar misschien ook in de hele wetenschap. Stapel is gewoon een meesteroplichter”.

Stapels verklaring voor NOS-televisie

Stapel zelf gaf een ruim twee minuten durende verklaring voor NOS -televisie waarin hij zei:
“Ik heb gefaald als wetenschapper. Ik heb collega’s die het volste vertrouwen in mij hadden, een rad voor ogen gedraaid. Dat is verschrikkelijk. Ik voel diepe, diepe spijt voor de pijn die ik anderen heb aangedaan. Ik voel verdriet, schaamte en zelfverwijt. De waarheid was beter af geweest zonder mij.
Ik heb een wereld gecreëerd waar nauwelijks iets mislukte en alles een succes was. Alles was perfect, precies zoals verwacht, voorspeld, zoals gedroomd. Op een vreemde, naïeve manier dacht ik dat ik iedereen hier een plezier mee deed. Ik dacht dat ik mensen hielp.
Ruim een jaar geleden spatte die wereld van illusies uit elkaar. Ik werd ontslagen en werkte mee aan het onderzoek van de commissie. Ik leverde mijn doctorstitel in en ik werd stil. Ik vond dat het onderzoek in stilte moest kunnen plaatsvinden en ik wilde de commissie niet voor de voeten lopen. Ik ben het afgelopen jaar intensief bezig geweest om mijn gedrag te doorgronden en aan te pakken. Hoe heeft het in hemelsnaam zover kunnen komen?

Ik heb professionele hulp gezocht. Ik ben dagboeken gaan schrijven en dankzij gesprekken met vrienden en familie en dankzij chemie en therapie leer ik stukje bij beetje mijn kwelgeesten in de ogen te staren en te temmen.
Op aanraden van mijn familie en vrienden heb ik een deel van mijn dagboekaantekeningen verwerkt tot een boek dat later deze week verschijnt. Wellicht dat in de loop der tijd andere gedachten en inzichten hun opwachting zullen maken, maar op dit moment heb ik geen ander verhaal te vertellen. Dit verhaal laat zich niet gemakkelijk samenvatten in korte soundbites of nieuws zoekende interviews.
Het boek geeft het verhaal de door mij gewenste ruimte. Ik wacht nu het liefst in stilte op wat komen gaat en richt mij op de verdere schoonmaak van mijn leven en de zorg voor degenen die mijn zorg nodig hebben.
Ik ben blij dat de commissie haar onderzoek heeft afgerond. Hopelijk luidt deze afronding een nieuwe fase in voor alle betrokkenen en kan iedereen de toekomst ondanks de littekens, teleurstelling en de verbijsteirng  met vertrouwen tegemoet treden. Dat hoop ik, en daar wil ik het nu bij laten”.

Eindrapport Falende wetenschap van de Commissie-Levelt, -Noort en -Drenth: https://beroepseer.nl

Meesteroplichter Stapel heeft de hele wetenschap geschaad, artikel door Mirjam van Putten, De Volkskrant, 28 november 2012: www.volkskrant.nl

Diederik Stapel: ik had een perfecte wereld gecreëerd, NRC, 28 november 2012: www.nrc.nl

Diederik Stapel: ik heb gefaald als wetenschapper,  De Volkskrant, 28 november 2012: www.volkskrant.nl

Ik heb gefaald als wetenschapper, verklaring op van Diederik Stapel voor de NOS: https://nos.nl