Het verdwijnende midden in organisaties en op de arbeidsmarkt

Op de vergadering van de Bankraad (11 maart 2016), het adviesorgaan van de directie van De Nederlandsche Bank, sprak Harry Garretsen over de economische, politieke en organisatorische oorzaken en gevolgen van het ‘verdwijnende midden’. Het verdwijnende midden is niet alleen in Nederland een actueel thema, maar speelt op dit moment een centrale rol bij de Amerikaanse verkiezingen. Vooral de onder druk staande middenklasse in de VS zou bijdragen aan de populariteit van Donald Trump. Garretsen is sinds 2008 hoogleraar International Economics & Business aan de Rijksuniversiteit Groningen en lid van de Bankraad.

Paul de Beer citeerde in 2008 in een essay de oud-fractievoorzitter van de PvdA in de Tweede Kamer Thijs Wöltgens die, kort voor zijn onverwachte overlijden op 7 mei 2008, een artikel had geschreven waarin hij betoogde dat de middenklasse aan het verdwijnen is. “Terwijl in het verleden de omvang van de middenklasse buitengewoon stabiel was, blijkt deze de laatste jaren dramatisch te krimpen”.
Het verdwijnen van de middenklasse verklaarde volgens Wöltgens tevens de uitholling van het politieke midden en de populariteit van enerzijds de SP en anderzijds van de PVV en Trots op Nederland. Hij schreef dat het midden de ruggengraat van elke democratische samenleving is. “Handhaving en versterking van de middenklasse is op dit moment dus het hoogste gebod”.

 Is effectief arbeidsmarktbeleid mogelijk?

Het ‘verdwijnende midden’ in organisaties en op de arbeidsmarkt zou een gevolg zijn van onder meer globalisering en technologische ontwikkelingen. In december 2015 presenteerde de Koninklijke Vereniging voor de Staathuishoudkunde (KVS) bij het Ministerie van Economische Zaken haar jaarlijkse bundel met preadviezen getiteld De match tussen mens en machine, die gaan over de technologische verandering op de arbeidsmarkt. ICT beïnvloedt arbeidsmarktkansen, werkgelegenheid en lonen. De verdeling van kansen, werkgelegenheid en lonen voor bepaalde groepen verslechtert, terwijl er voor anderen nieuwe kansen ontstaan. Dit roept de vraag op of er effectief arbeidsmarktbeleid mogelijk is. De preadviezen werken een aantal beleidsopties uit, gericht op het creëren van banen in nieuwe beroepen, op het omgaan met nieuwe vormen van organiseren van werk en op het beschermen van de inkomenspositie van zwakkeren. De kernvraag is daarbij of robots een complement of substituut zijn voor menselijke arbeid.

In deze bundel schreven Steven Brakman, Harry Garretsen en Gerard Marlet een preadvies over Het verdwijnende midden in Nederlandse steden? Mogelijke gevolgen van fragmentatie voor de werkgelegenheid. De belangrijkste boodschap is dat de werkgelegenheid voor middelbaar opgeleiden inderdaad onder druk staat; de banen in Nederlandse steden zijn derhalve steeds meer aan de uiteinden – dat wil zeggen bij laag- en hooggeschoolden – te vinden.

Uitholling van het middendeel van de werkgelegenheid treedt overal op

Samengevat vindt er ruwweg vanaf de jaren negentig een revolutie plaats in het productieproces onder de noemer van fragmentatie. Voor landen als Nederland gaat dit door zowel ICT-ontwikkelingen als globalisering aangedreven proces samen met een verschuiving op de arbeidsmarkt ten koste van het middensegment: het relatieve belang van laaggeschoolde banen en vooral hooggeschoolde banen neemt in ons land toe, met het ‘verdwijnende midden’ als gevolg.
Qua aandelen in de werkgelegenheid is deze arbeidsmarktpolarisatie ook voor de Nederlandse steden inmiddels waarneembaar. Steden met een specialisatie in de dienstverlening lijken het meeste te profiteren van deze ontwikkeling. Dit komt mogelijk omdat het voor gespecialiseerde bedrijven en voor gespecialiseerde werknemers in de wereld van de fragmentatie blijkbaar nog aantrekkelijker wordt zich in een stad als bijvoorbeeld Utrecht of Amsterdam maar ook opkomende steden als Zwolle of Arnhem te vestigen.

Maar, de verandering in de werkgelegenheidsaandelen voor 57 Nederlandse steden laat vooral zien dat de gevolgen van de door globalisering en ICT-ontwikkeling gestuurde fragmentatie zich niet tot de grote steden beperken. De bedoelde relatieve uitholling van het middendeel van de werkgelegenheid treedt overal op, zij het in verschillende mate. Dat hangt ervan af of steden en regio’s gevoelig zijn voor globalisering en (arbeidsbesparende) technologische ontwikkeling.
Het preadvies geeft op z’n best een eerste indicatie van de mogelijke gevolgen van fragmentatie voor de polarisatie van de werkgelegenheid binnen Nederlandse steden. Het is vooral ook een oproep tot nader onderzoek naar de relevantie van de door moderne globalisering en ICT-ontwikkelingen aangedreven veranderingen in het internationale productieproces van de arbeidsmarkt. En bij dit laatste gaat het dan niet alleen om de polarisatie van banen maar ook om mogelijke polarisatie binnen en tussen Nederlandse steden en regio’s.

Congres Robotisering & werk op 16 juni 2016

Op 16 juni 2016 vind het congres Robotisering & werk – De match tussen mens & machine plaats in Utrecht. Een van de hoofdsprekers is Bas ter Weel, redacteur van de bundel met preadviezen. Hij is plaatsvervangend directeur van het Centraal Planbureau (CPB), hoogleraar economie aan de Universiteit Maastricht en lid van de SER-commissie Robotisering en Arbeid (R&A) die op verzoek van het kabinet in het voorjaar van 2016 advies uitbrengt over de effecten van technologische ontwikkelingen.
Zie Congres Robotisering & werk: www.congresrobotiseringenwerk.nl

Andermaal – en dit keer zelfs achtmaal – het verdwijnende midden, door Harry Garretsen & Janka Stoker, Rijksuniversiteit Groningen, 14 maart 2015: www.rug.nl

Presentatie Het verdwijnende midden (is overal?) – Feiten, analysen, oplossingen, door Harry Garretsen, Bankraad, 11 maart 2016: www.rug.nl/pdf

Donald Trump is rising because the US middle class has crashed, door Matt Philips, Quartz, 9 maart 2015: http://qz.com

De match tussen mens en machine, Preadviezen van de Koninklijke Vereniging voor de Staathuishoudkunde (KVS), onder redactie van Bas ter Weel, 178 p., 2015: http://people.few.eur.nl
De KVS poogt bij te dragen aan de verbinding van wetenschap en beleid. De jaarlijkse bundel met preadviezen is een belangrijk middel om kennis over actuele economische vraagstukken te verspreiden in Nederland.

De middenklasse onder druk? door Paul de Beer, verschenen in De kwetsbare middenklasse, debattenreeks Hollands Spoor, Den Haag: WRR/Strategieberaad Rijksbreed, 2008, pp. 15-42.2008.